Dân tộc Sán Dìu, một trong 3 dân tộc thuộc nhóm ngôn ngữ Hán (ngữ hệ Hán – Tạng) ở Việt Nam, có dân số hơn 146.800 người (2009), cư trú chủ yếu ở các tỉnh: Thái Nguyên, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Quảng Ninh, Tuyên Quang... Họ tự gọi là San Déo nhín (Sơn Dao nhân), được các dân tộc khác gọi là Trại, Trại đất, Mán Quần cộc, Mán Váy xẻ....
Phụ nữ Sán Dìu mặc đồ truyền thống gồm áo ngắn, áo dài, khăn trùm đầu, xà cạp quấn chân, váy... Váy gồm 2 hoặc 4 mảnh vải rời nhau. Họ sử dụng những chiếc túi đựng trầu may hình múi bưởi, thêu trang trí, con dao cau được để trong bao gỗ chạm khắc. Nam giới nay ăn vận như người Việt, nhưng trước kia thường ngày mặc áo ngắn 5 thân màu nâu, quần kiểu chân què có cạp lá tọa, vấn khăn đầu rìu.
Người Sán Dìu có làm ruộng nước, nhưng canh tác trên nương đồi, soi, bãi chiếm ưu thế; ngoài cây lương thực, hoa màu, còn có cây ăn quả, cây công nghiệp (sơn, trẩu, sở, chè). Phương tiện vận chuyển của họ độc đáo ở chiếc xe quệt có 2 thanh càng gỗ thay cho bánh, được một con trâu kéo lết trên mặt đất.
Hình thức tiểu gia đình phụ quyền phổ biến, với vai trò quan trọng của chồng, cha và con trai trưởng. Hôn nhân mang tính gả bán người con gái thông qua của cải thách cưới mà nhà trai phải chịu. Việc xem số và so tuổi đôi trai gái được coi trọng.
Người Sán Dìu tin "vạn vật hữu linh", đề cao thờ cúng tổ tiên, đồng thời chịu ảnh hưởng của Phật giáo, Đạo giáo và Khổng giáo. Tổ tiên được thờ tới 6-7 đời, thậm chí 10-12 đời. Các gia đình thờ Táo quân (vua bếp), thổ công, thổ địa, bà Mụ (nặn ra người và bảo hộ trẻ nhỏ). Các thầy cúng thường có thêm bàn thờ Phật bà Quan âm, bàn thờ Tam Thanh, bàn thờ tổ sư nghề cúng bái.
Hàng năm, người Sán Dìu có nhiều lễ tết: Nguyên đán (năm mới), Hàn thực (ngày 3 tháng 3 âl), Đoan ngọ (5/5), Vu lan (14/7)..., các nghi lễ nông nghiệp: thượng điền, hạ điền, cúng thần Nông, tết cơm mới... Mừng sinh nhật và mừng thọ người già được chú trọng.
Theo truyền thống, âm nhạc và múa chỉ phục vụ nghi lễ. Có nhiều loại nhạc cụ : trống, thanh la, não bạt, kèn, sáo, tù và, một số điệu múa: dâng đèn, chạy đàn, múa gậy... Soọng cô, lối hát giao duyên nam nữ, ứng khẩu bằng thơ 7 chữ, thường diễn ra trong đám cưới, ngày tết, hội đầu xuân, chợ phiên..., rất hấp dẫn với người Sán Dìu. Các trò chơi dân gian rất phong phú: đi cà kheo, kéo co, đấu vật, đánh quay, đuổi gà vào chuồng, đuổi chó vào cũi....
Đàm Kim Phượng (sưu tầm)