Tháng ba, tiết trời dịu nhẹ pha cái rét hanh hao như muốn nhắc trời còn xuân. Tháng ba cũng là tháng diễn ra nhiều ngày lễ truyền thống của người Việt: Tiệc mùng Ba tháng Ba thơm mùi bánh trôi “bảy nổi, ba chìm”, rồi ngày Giỗ Tổ mùng Mười tháng Ba gợi nhắc con cháu nhớ về quê cha, đất Tổ và không thể quên ngày Tết Thanh minh mà đại thi hào Nguyễn Du đã viết:
"Thanh minh trong tiết tháng Ba
Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh"
Ngày Tết Thanh minh người Việt thường đi tạ mộ (tảo mộ) để tưởng niệm hương hồn người đã khuất và sửa sang phần mộ vốn được coi là “nhà cửa” của tổ tiên và người thân. Việc chăm sóc, cúng bái nơi phần mộ thể hiện nét văn hóa tâm linh, phong tục tập quán của từng dân tộc. Nếu người Kinh ở một số nơi thường đi tảo mộ vào dịp cuối tháng Chạp với ý nghĩa mời ông bà, tổ tiên về ăn Tết cùng con cháu thì người Sán Dìu lại đi tảo mộ vào đúng dịp thanh minh ghi trong lịch âm để mong tổ tiên phù hộ cho con cháu sáng tỏ thông minh như ý nghĩa của hai từ “Thanh minh”. Tùy vào từng năm, ngày Tết Thanh minh sẽ xê dịch khác nhau, nhưng thường rơi vào tháng 2 hoặc tháng 3 âm lịch. Đồng bào Sán Dìu rất coi trọng ngày Tết Thanh minh và tổ chức khá linh đình với nghi lễ mang bản sắc rất riêng.
Chúng tôi tìm về miền Cửu Yên, xã Hợp Châu (Tam Đảo) - nơi đa số là người dân tộc Sán Dìu sinh sống để tìm hiểu bản sắc riêng ấy trong ngày Tết Thanh minh. Người Sán Dìu Hợp Châu nói riêng và huyện Tam Đảo nói chung có phong tục “nhất táng thiên thu” người chết chỉ chôn một lần, không cải táng như phong tục của người Kinh, do vậy, việc chăm sóc “nhà cửa” của tổ tiên, ông bà, cha mẹ hàng năm rất được coi trọng. Tại khu nghĩa địa của hai thôn Cửu Yên 1 và Cửu Yên 2 rất nhiều gia đình đang sắm lễ tảo mộ tại các mộ phần của tổ tiên mình với lòng thành kính. Ông Tạ Văn Liên – Thôn Cửu Yên, xã Hợp Châu cho biết: “Người Sán Dìu chúng tôi rất coi trọng tết Thanh minh. Hàng năm, sẽ có một ngày chính nó cách 106 ngày sau ngày tết Đông chí. Năm 2016 này là ngày 4/4 dương lịch, trước hoặc sau 3 ngày (lấy ngày chính hội làm mốc), người Sán Dìu sẽ tụ họp con cháu trọng họ đi tảo mộ để cầu mong tổ tiên phù hộ. Trước đây, trước ngày đi tảo mộ, người phụ nữ Sán Dìu thường đi đi kiếm lá lau xau trên rừng, chém nhỏ mang ngâm lấy nước, bỏ bã, lấy một con dao cùn nung đỏ rồi nhúng vào nước ngâm lá lau xau, vo gạo nếp, để khô rồi ngâm gạo vào nước lá lau xau đã đun sôi, sau đó lấy gạo đó mang đồ xôi, xôi sẽ có màu đen, gọi là xôi đen. Nhưng ngày nay, lá lau xau rất khó kiếm nên người Sán Dìu đã thay bằng xôi đỗ, xôi trắng để cúng tổ tiên với ngụ ý là mong muốn được con đàn cháu đống.
Đến mỗi ngôi mộ, người Sán Dìu sẽ dọn sạch cỏ dại, đắp lại đất cho gọn gàng hoặc quét lại vôi cho mới. Sau đó, treo 5 cán cờ nhỏ có dán giấy hình nhân với màu sắc rực rỡ ở 4 góc mộ và chính giữa mộ. Mộ nào có nhiều cờ hình nhân treo lên 5 cán thì chứng tỏ người đó có đông con, đông cháu. Mâm cơm cúng của người Sán Dìu ở mộ gồm có 5 nắm xôi, 5 con cá trôi trắng nướng, 5 chén rượu. Người già nhất trong gia đình sẽ đọc bài cúng thể hiện sự thành kính và cầu mong tổ tiên phù hộ cho con cháu có cuộc sống khỏe mạnh, đủ đầy. Khi hương tàn, tất cả mọi người ngả mâm quây quần cùng ăn ngay tại mộ, chuyện trò vui vẻ như muốn tri ân cùng người quá cố.
Ông Lâm Văn Chân – Thôn Cửu Yên 1, xã Hợp Châu chia sẻ: “Sau khi cả dòng họ cùng tảo mộ của những mộ phần của ông bà tổ tiên cách đó khoảng 2 hôm thì đến ngày chính tết Thanh minh con cháu từng gia đình lại có lễ vật riêng để đi ra tảo mộ để thể hiện sự thành kính và cầu mong tổ tiên phù hộ cho gia đình nhà mình”. Ngày tảo mộ thì có thể trước, sau 3 ngày nhưng đến ngày chính thanh minh thì mỗi gia đình lại tập trung con cháu làm cơm cúng tại nhà. Mâm cơm ở nhà cũng đơn giản không cầu kỳ tùy thuộc gia cảnh của từng gia đình nhưng thường có gà, có bánh con, bánh trôi… Sau khi cúng tổ tiên xong thì con cháu anh em trong nhà cùng nhau ăn uống sum vầy, đầm ấm.
Tết Thanh minh tuy là tết nhỏ, nhưng nó mang ý nghĩa lớn là sự báo hiếu đối với những người đã khuất trong dòng họ, là dịp để các thành viên trong gia đình thể hiện lòng biết ơn và ôn lại truyền thống tốt đẹp của họ tộc, cũng là dịp để cao niên trong họ truyền lại cho con cháu đời sau ghi nhớ đến phần mộ của ông bà, tổ tiên. Đây cũng là nét đẹp mang bản sắc của người Sán Dìu cần được gìn giữ và lưu truyền cho muôn đời sau./.
Hải Yến (sưu tầm)