Dân tộc Mường là một trong những dân tộc có nền văn hóa khá phong phú và đặc sắc, nói đến văn hóa Mường Yên Bái không thể không nói đến các điệu múa đặc trưng: múa mỡi, múa nàng tiên, múa trống tu.Trong đó nổi bật lên là lễ hội múa Mỡi, đây là một trong những lễ hội đặc sắc mang ý nghĩa rất lớn trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào nơi đây thể hiện ước mơ và khát vọng về cuộc sống tự do, ấm no hạnh phúc và ca ngợi tình yêu đôi lứa. Lễ hội múa Mỡi thường được tổ chức vào dịp đầu năm mới để mời tổ tiên xuống trần gian vui chơi, nhảy múa cùng con cháu.
Điệu múa này được diễn ra tại nhà ông Mo lớn là người có uy tín nhất trong làng. Để chuẩn bị cho sự kiện này, trước nhà ông Mo sẽ dựng một cây nêu được trang trí rất nhiều họa tiết mang ý nghĩa tâm linh. Lễ vật gồm có: Mâm lễ cúng (“Pán Cạo”) gồm có các lễ vật: 1 đầu lợn, bánh chay (pèng chay), bánh trưng (pèng chưng), bánh ống (pèng ống), cơm, xôi, rau chay, măng, lá đu đủ, 1 nải chuối, rượu. Và một lễ vật có ý nghĩa rất quan trọng trong lễ hội này là cây bông, tiếng Mường gọi là “Cần Boồng”.
Bắt đầu vào lễ, thầy Mo mặc quần áo truyền thống, đầu quấn khăn Mơi, tay cầm quạt, ngồi giữa một chiếc chiếu trải ở khu vực giữa nhà. Thầy Mo thay mặt tất cả mọi người tham gia trong lễ hội đứng trước mâm cúng khấn, lời khấn đại ý “Hôm nay ngày lành tháng tốt, bản mường tổ chức lễ hội múa Mơĩ, cảm ơn thần tiên, tổ tiên trong năm qua đã phù hộ cho con cháu một năm làm ăn gặp nhiều may mắn, mưa thuận gió hoà, mùa màng tốt tươi…”. Điệu múa này của thầy mo mang ý nghĩa là thần tiên đã nhập vào thầy để vui chơi cùng con cháu. Khi đã nhập vào, thầy mo sẽ múa điệu quay tròn lắc lư đầu, thầy vừa múa nhập đồng miệng vừa lẩm nhẩm điệu hát.
Sau khi thầy mo nhập đồng xong mọi người bắt đầu vào màn múa đầu tiên theo nhịp gõ trống, chiêng, điệu múa trầu (hay còn gọi là múa nàng tiên) mời các nàng tiên trên trời xuống để dự lễ hội múa vui cùng bà con dân bản. Tham gia điệu múa này chủ yếu là sáu nghệ nhân mặc trang phục truyền thống, khăn Mỡi vắt qua vai, khi vào điệu múa khăn Mỡi sẽ được chuyển từ vai xuống tay thành đạo cụ múa. Đạo cụ dùng trong điệu múa là những thanh nứa dài, gõ lên một tấm gỗ theo nhịp 3-4 kết hợp với âm thanh của trống và chiêng. Điệu múa này diễn ra trong khoảng 15- 20 phút. Mọi người cùng say sưa múa, điệu múa cứ lặp đi lặp lại, từ vị trí ban đầu di chuyển theo vòng tròn rồi lại xoay lại.
Tiếp theo là điệu múa “Mùa Cuổi” (múa Cuội) hay Thần tiên xuống chơi. Điệu múa mang ý nghĩa rằng thần tiên ở trên trời đã nghe thấy lời cúng khấn của con cháu nên đã nhập đồng xuống trần gian cùng vui chơi. Tất cả mọi người cùng nhau vui chơi, cùng tham gia vào màn múa. Trong điệu múa này, có một phần rất đặc biệt đó là phần “phán bông” của thầy Mo, các cô gái rất náo nức đón đợi phần này bởi qua lời phán của Thầy Mo một trong số các cô gái xinh đẹp, đảm đang, khéo léo tham gia và công việc chuẩn bị cây bông sẽ được thầy chọn và phán là người khéo tay nhất đã làm ra bông hoa đẹp nhất.
Sau một hồi múa vui, thầy Mo sẽ ra hiệu cho mọi người chuyển sang điệu múa mô tả những trò chơi thể thao, các trò chơi ở đây chủ yếu là ném còn, đánh đu, kéo co… Xong nhịp múa này thì Cuội nhập vào thầy, lúc này thầy Mo đứng bật dậy múa các động tác lạ khác hẳn với các động tác đã múa trước, có sự trêu ghẹo các cô gái xinh của bản và bị các cô gái đuổi về trời. Kết thúc, tất cả mọi người cùng ngồi quây quần bên nhau, chúc nhau chén rượu và hẹn năm sau thần tiên sẽ quay trở lại vui cùng bản Mường.
Múa Mỡi là điệu múa truyền thống mang ý nghĩa rất lớn trong đời sống văn hoá tinh thần của đồng bào Mường. Tuy nhiên hiện nay, Múa Mỡi đang có nguy cơ mai một do vậy cần tuyên truyền vận động người dân bảo tồn, khôi phục loại hình văn hóa phi vật thể đặc sắc này bằng cách người biết rõ truyền dạy lại cho các hạt nhân văn nghệ của khu, xã. Khuyến khích người dân biểu diễn các tiết mục văn nghệ mang bản sắc dân tộc mình.
Thục Vy (sưu tầm)