Chàng Krale cùng chàng Pơja và Đầu to đi đến một bờ sông kia. Họ muốn qua bên kia sông nhưng nơi đó không có cầu để đi. Ba người bàn tính với nhau:
- Chúng ta xô ngã thân cây to này nó sẽ nằm vắt ngang qua sông làm cầu cho chúng ta đi qua.
Krale ráng cố sức xô thử nhưng thân cây không lay chuyển. Chàng Pơja đến xô chỉ làm rụng một chiếc lá.
Chàng Đầu to xô thử, thân cây to cao đổ nhào ngã nằm vắt ngang dòng sông. Ba người kẻ trước người sau cùng đi trên thân cây để vượt qua bờ bên kia. Đi một lúc sau họ đến một làng nọ. Chàng Pơja nói:- Anh Đầu to ơi, tôi sẽ dừng lại sống ở làng này.
Chàng Krale cũng ở lại cùng Pơja. Đầu to tiếp tục đi, một hôm chàng đến một làng nọ rất to lớn và trong làng ai ai cũng giàu có. Vào làng chàng lên nhà rông ngủ chung với trai làng, chàng nằm nơi cuối cùng dưới chân họ, nơi người ta nhổ nước miếng và đi tiểu. Nằm một lúc chàng khấn với thần linh:
- Miệng tôi linh ứng, cằm tôi bằng sắt, thân thể tôi thần thiêng. Không phải tôi thần thiêng tài giỏi nhưng do thần linh do ông Trống, xin cho ông pơtao đánh trống to, dộng trống đồng gọi dân làng đến thông báo làng kiêng cữ.
Pơtao đánh trống Tùng…Tùng….gọi dân làng đến.
- Hôm nay làng ta cữ kiêng để cúng thần linh. Mọi người không được đi làm, hãy đi xúc cá mò tôm, săn thú.
Dân làng kéo nhau vào rừng ra suối. Chàng Đầu to khấn tiếp:
- Miệng tôi linh ứng, cằm tôi bằng sắt, thân thể tôi thần thiêng. Không phải tôi thần thiêng tài giỏi nhưng do thần linh do ông Trống người đã tạo dựng nên tôi. Xin cho H’bia con pơtao ngã bệnh.
H’bia con pơtao bỗng cảm thấy trong người không khoẻ, cô bỏ rổ không đi xúc cá cùng bạn bè. Ở nhà cô lấy lượt chải tóc, lấy gương đồng soi ngắm và lấy nước thơm bôi lên sau đó ra ngồi chơi trước hiên nhà. Khi ấy chàng Đầu to trút bỏ lớp vỏ xấu xí trở thành chàng trai cường tráng đẹp đẻ và ra trước hiên nhà rông ngồi chơi. Vẻ đẹp của chàng làm lá cây le héo tàn lá cây tre khô úa. Chàng huýt sáo miệng giống như người ta kéo đàn hai dây, như tiếng cồng chiêng rộn rã. Nghe tiếng nhạc hay H’bia tò mò tìm đến xem, nàng vô tình đụng phải gốc cây khô làm mấy chiếc vòng đồng trên tay nàng reo vang. Nghe tiếng động chàng Đầu to vội đi vào nhà rông và chui trở lại trong lớp vỏ xấu xí như trước. Chàng co người giả vờ ngủ say. H’bia dáo dác tìm kiếm khắp nơi nhưng không thấy ai cả. Nàng đánh thức Đầu to dậy và hỏi:
- Chàng trai kia, anh thấy có ai khác ở đây không?
- Tôi ngủ nên chẳng thấy gì cả.
H’bia thất vọng quay về nhà. Chàng Đầu to làm như lúc nãy, trút bỏ bộ vỏ xấu xí biến thành chàng trai đẹp và huýt sáo ngân vang. H’bia tò mò đến xem nhưng sau năm lần bảy lượt nàng đều thất vọng vì không thấy ai cả. Lần thứ bảy H’bia tháo bỏ tất cả còng đồng đeo trên người, nàng rón rén đến xem và bắt gặp chàng trai xinh đẹp oai phong. Vẻ đẹp làm lá le tàn héo, lá tre úa khô. H’bia giả vờ ho khúc khắc.
- Uh…uh.
Chàng Đầu to giật mình vội chui trở lại trong lớp vỏ xấu xí của mình. H’bia nói:
- Ah, chàng Đầu to khôn lanh quá há, anh đẹp lắm.
- Thân tôi xấu xí không cha không mẹ.
H’bia đem lòng yêu thương muốn làm vợ chàng Đầu to, nàng về nhà trùm khăn co người nằm im. Khi ấy dân làng và pơtao lần lượt về làng. Sau khi cơm nước đã chuẩn bị xong pơtao nói:
- Hình như con gái ta bị ốm. H’bia ơi, dậy ăn cơm đi con.
Không một tiếng trả lời.
- Con đau đầu hả ?
Im lặng.
- Con bị sốt hả ?
Im lặng.
- Con đau bụng hả?
Im lặng. Pơtao than vãn:
- Ối khổ thiệt, hỏi gì cũng không nói. Ta biết làm sao đây.
Vợ pơtao nói :
- Ông hỏi xem có lẽ nó muốn gì đó chắc.
- Con muốn gì hả H’bia. Con muốn lấy chồng chắc ?
Nghe cha nói thế H’bia gật đầu. Pơtao vội đánh trống gọi trai làng đến nói :
- Nghe đây các chàng trai. Các anh mau đi rữa tay và đem cơm đến mời con gái ta ăn. Nếu nó chịu ăn cơm của ai, người đó sẽ là chồng nó.
Các chàng trai hết người này đến người khác đem cơm của mình đến mời H’bia :
- H’bia ơi, nếu cô muốn lấy tôi làm chồng hãy ngồi dậy ăn cơm cùng tôi đi.
Mỗi lấn như thế H’bia hé khăn đắp ra nhìn, khi thấy không phải người mình mơ ước nàng trùm kín đầu lại và nằm co ro như cũ. Lần lượt hết người này tới người khác, các chàng trai trong làng đều đã đến, những chàng trai khắp nơi từ xứ người Lào, người Cam-Bốt cũng được mời tới nhưng H’bia không chịu ai cả. Pơtao bối rối lo lắng :
- Ối chắc ta chết mất vì con mình bà ơi.
Khi ấy trai làng đến nói với pơtao :
- Pơtao ơi, còn thằng Đầu to chưa đem cơm của nó đến cho H’bia.
Pơtao nói :
- Các anh đến nói nó đem cơm đến cho H’bia xem, biết đâu H’bia chịu ngồi dậy.
Đám trai làng đến nói với Đầu to :
- Đầu to ơi.
- Gì thế các anh?
- Pơtao nói mày đem cơm đến cho H’bia, nếu cô ta chịu ăn cơm của mày thì mày sẽ là chồng cô ấy.
- Ối, tôi xấu xí dị hợm như thế này đời nào H’bia chịu ăn cơm của tôi. Các anh đi nói với các chàng trai khác đi, thiếu gì người tài giỏi đẹp đẻ hơn tôi. Chắc chắn cô ta không chịu lấy tôi đâu.
Trai làng về nói lại với pơtao:
- Nó không chịu đến pơtao ơi.
- Các anh đến bắt khiêng nó đến đây.
Đám thanh niên quay lại nhà rông đè khiêng Đầu to đến nhà pơtao. Chẳng đặng đừng Đầu to rữa tay, bới cơm đưa cho H’bia:
- H’bia ơi, nếu nàng ưng tôi thì ngồi dậy ăn cơm với tôi nào.
H’bia mở hé khăn nhìn người đem cơm đến, khi thấy đó là Đầu to nàng bật ngồi choàng dậy rữa tay, chải tóc tươi cười cùng ăn cơm với Đầu to. Thấy tình cảnh diễn ra như thế, pơtao giận điên người. Ông xỉa xói:
- Cọp chụp mày cho rồi H’bia. Bao nhiêu chàng trai mạnh khoẻ oai phong mày không chọn lại ưng thằng Đầu to xấu xí vô tài bất tướng kia. Tao sẽ đánh nát thân mày ra thằng Đầu to kia.
Pơtao chụp cán rìu rượt đánh Đầu to.Chàng trai chạy trốn sau mấy chiếc bầu đựng nước, pơtao ném theo làm bầu bể hết. Chàng chạy trốn sau những chiếc ché quý, ông ném theo làm chúng vở bể thanh từng mảnh vụn. Chàng núp sau những chiếc nồi, ông ném làm nồi bể. Chàng núp phía sau bà Hrunh, ông ném trúng đầu vợ sưng chù vù.
- Ối, sao ông đánh tôi?
Nhân cơ hội đó Đầu to phóng người qua cửa sổ nhảy xuống đất vừa bỏ chạy vừa nói với H’bia:
- H’bia ơi tôi đi đây, cha mẹ cô không cho cô lấy tôi đâu.
H’bia thấy Đầu to bỏ chạy, nàng khóc vật vã. Pơtao tức giận nói:
- A, con này khôn quá há. Mày muốn theo nó thì đi đi. Đây gùi rách, chà-gạt cùn, dao mẻ đây này, tao cho mày cầm theo với nó.
H’bia cầm ngay những dụng cụ hư bể pơtao cho và chạy rượt theo Đầu to.
- Đầu to ơi, chờ tôi với.
- Theo tôi làm gì, cha mẹ cô không ưng đâu.
Đầu to ra sức chạy nhanh hơn, khi nhìn ngoáy lại thấy H’bia lon ton chạy theo sau chàng động long thương dừng lại chờ nàng. Hai người cùng đi với nhau, khi thấy có túp lều rách nát bỏ hoang họ đớ vào nghỉ chân. Đầu to nói:
- H’bia ơi, nàng theo ta làm gì. Ta không có gạo để nấu cơm, không có thịt cá để nàng ăn đâu.
- Tôi không cần, sống chết tôi cũng theo anh.
Hai người ở trong căn chòi đến trưa H’bia nói:
- Ối cha, đói bụng quá.
- Tôi đã nói rồi, theo tôi làm chi cho khổ.
- Ối, đói bụng quá đi.
- Cô xem thử trong chiếc bầu dưới chân cô may ra có tý gạo nào trong đó không.
H’bia đến mở xem, nàng sang mắt mừng vui vì thấy trong đó có gạo. Cô nói
- Gạo có rồi nhưng không có nồi làm sao nấu.
- Tôi đã nói rồi, ai bảo cô theo tôi làm gì cho khổ thân. Tôi nghèo hèn mồ côi mồ cút cha mẹ họ hàng không có. Tới nhìn trên giàng bếp thử xem may ra có cái nồi nào không.
H’bia đến xem thấy có chiếc nồi. Nàng nói:
- Có gạo có nồi nhưng không có nước làm sao nấu cơm đây.
- Thật là khổ, vậy mà cũng theo tôi làm gì cơ chứ. Đến xó nhà xem coi may ra có nước chăng.
H’bia đén góc nhà thấy có nước, nàng lại than vãn:
- Gạo có, nồi có nước cũng có rồi nhưng chưa có lửa.
- Ta đã nói rồi, ta nghèo khổ theo ta làm gì. Ở nhà với cha mẹ cô không sướng hơn sao, họ giàu có muốn gì cũng được. Theo tôi chỉ khổ thân cô thôi. Tới bếp xem may ra còn lửa không. H’bia tới bếp bới tìm thấy còn lửa, nàng nhanh nhẩu nấu cơm làm thức ăn và hai người cùng ăn với nhau. Ăn xong Đầu to nói:
- Nàng ở đây chờ ta nhé. Ta đi một vòng tìm vùng đất tốt để phát rẫy khai nương.
Trên đường đi chàng bắt được con chim phướng, Đầu to nói:
- Ah, có con chim này ăn cho đở đói. Ta đang mệt vì tìm khu đất tốt để phát rẫy dựng làng đây.
- Anh thả tôi ra tôi sẽ giúp tìm khu đất tốt cho anh .
Chim được thả liền bay lượn vòng vòng sang hướng mặt trời mọc rồi quay về hướng mặt trời lặn. Sau cùng khi tìm được vùng đất phì nhiêu chim thả xuống một chiếc lông cho Đầu to biết. Tới vùng đất mới, Đầu to khấn với thần linh:
- Miệng tôi linh ứng, cằm tôi bằng sắt, thân thể tôi thần thiêng. Xin cho tất cả cây cối tự di chuyển ra bốn phía, xin cho giọt nước tự chảy ra, cho những bụi le tự tách ra và tất cả đều bị đốt cháy.
Chàng cầm chiếc vá thần đánh vào ụ mối liền có voi chui ra, đánh vào đường đi người ta hiện lên lố nhố và lao nhao dành nhau nhà ở: “nhà này của tôi”, “nhà này của tôi”. Đầu to quay lại đón H’bia.
Hai người vào làng, H’bia thấy nhà cửa khắp nơi. Nhà của Đầu to sáng chói rất đẹp. Thời gian trôi nhanh, hai người sống với nhau đầy đủ của ăn và rất hạnh phúc, họ có với nhau một mụn con. Một hôm chàng Đầu to có ý muốn giết trâu đầu đàn cúng thần linh, chàng nói với trai làng:
- Các anh qua làng pơtao mời hai ông bà đến ăn trâu cúng cùng chúng ta.
Các chàng trai kéo nhau sang làng pơtao. Thấy đoàn người từ xa đang đến, pơtao nói với vợ:
- Bà nhìn kìa, hình như đám thanh niên kia muốn đến nhà ta.
Vợ pơtao châm biếm chồng:
- Người ta đi đâu sao ông biết họ đến nhà mình.
Pơtao ngượng nghịu trở đầu ống điếu gỏ vào đầu Hrunh một phát. Trong khi ấy đám thanh niên đã đến trước nhà pơtao và nói:
- Pơtao ơi, Chúng tôi đến mời hai ông bà sang làng chúng tôi ăn cúng trâu đầu đàn cùng vợ chồng chàng Đầu to, chủ làng chúng tôi.
- Thằng ấy nghèo kiết xác lấy đâu ra trâu mà cúng. Ta không đi đâu.
Các chàng trai quay về làng kể lại cho Đầu to nghe.
- Ông ta không đến.
Chàng nói :
- Các anh đi mời lần nữa xem.
Sau hai ba lần như thế pơtao nói :
- Nếu thật sự nó sung túc giàu có thì nói nó làm đường đi sạch sẽ, bên dưới rải cát bên trên rải mè. Dọc đường cột voi đực voi cái từ nhà hắn đến nhà ta. Được như thế ta sẽ đến.
Đám thanh niên quay về. Đầu to hỏi họ:
- Thế nào, vợ chồng ông ta chịu đến không?
- Ông ta nói khi nào anh làm được đường đi sạch sẽ, bên dưới rải cát bên trên rải mè. Dọc đường cột voi đực voi cái từ nhà anh tới nhà ông ta, vợ chồng ông ta sẽ đến.
- Tưởng gì khó lắm chứ như thế thì dễ thôi.
Đầu to nói với dân làng:
- Các người nghe đây. Già trẻ lớn bé hãy mau lấy cuốc làm đường đi rộng rải sạch sẽ, bên dưới rải cát bên trên phủ mè. Sau đó cột voi đực voi cái từ nhà ta đến nhà pơtao, cha vợ của ta.
Sáng ngày hôm sau pơtao trố mắt kinh ngạc khi thấy trước nhà ông người ta cột voi đực voi cái thành hàng kéo dài vào rừng. Hai ông bà đồng ý đến làng Đầu to. Pơtao ngồi chễm chệ trên lưng voi vợ ông đi dưới đất. Khi hai người đến làng, con trai Đầu to đến nói:
- Mời ông bà lên nhà chơi.
Hai ông bà lên nhà, họ ngồi phía trên bỗng bị trượt xuống phía dưới, ngồi phía dưới bị trượt lên trên vì nhà quá láng trơn. Họ kinh ngạc vì nhà Đầu to quá đẹp lộng lẫy như nước vàng nước men trên ghè ché. Trong khi đó Đầu to đã trút bỏ lớp vỏ xấu xí biến thành chàng trai khoẻ đẹp cường tráng nhưng chàng chưa ra gặp pơtao, lúc ấy chỉ có con của họ ngồi chơi với ông bà nó. Khi ấy thằng bé chuẩn bị cơm nước cho hai ông bà, nó bới hai vốc cơm cùng hai miếng thịt nhỏ mời hai ông bà ăn. Thấy nia cơm trước mặt pơtao nói:
- Ối, cơm nước gì thế này chỉ có hai vốc và hai miếng thịt bé tý. Biết thế này ta bới cơm ở nhà theo ăn no hơn.
Cháu ông nói:
- Thì ông bà cứ ăn đi đã.
Pơtao bốc cơm ăn liền thấy có vốc cơm khác hiện ra, lấy thịt ăn có miếng khác thế vào ăn hoài không hết. Ông ngạc nhiên nói:
- Ơ lạ quá, cơm thịt chỉ có vài miếng mà ăn hoài không hết.
Thằng cháu ngồi bên mời:
- Ăn nữa đi ông.
- Ôh, ta no lắm rồi.
Thằng bé vào nhà bê ghè rượu bé tý ra cài lá mời ông bà nó uống. Thấy ghè rượu ông nó biểu môi:
- Ghè rượu bé tý thế này ta hút một hơi cạn khô ngay.
- Thì ông cứ uống thử xem.
Thằng bé đổ nước vào ghè mời ông nó uống. Pơtao uống đã say mèm và lăn ra ngủ khò nhưng ghè rượu vẫn còn đậm ngon. Sáng hôm sau tiếng cồng chiêng đâm trâu rộn vang đánh thức pơtao dậy. Ông xuống nhà nhìn thấy có con nghé nhỏ xíu cột nơi cây nêu cúng thần ông nói:
- Cúng thần linh mà cột con nghé bé tẹo rốn chưa rụng như thế này có ai làm thế bao giờ. Biết vậy ta kéo trâu của ta đến. Trâu bò gì thế, ta chỉ cần đánh bằng ống điếu cũng chết.
Cháu pơtao nói khích:
- Ông đánh xem nào.
Pơtao cầm ống điếu đồng đến đánh vào đầu con nghé. Cốp…Cốp…Cốp…Lạ thay ông càng đánh con nghé càng lớn. Đánh một lúc ông nói:
- Ôh, đánh nó không chết lại càng to hơn. Thôi đâm nó rồi đem thui đi.
Dân làng hè nhau kéo con trâu to lớn đi thui và xẻ thịt. Mọi người ăn uống cười nói vui vẻ. Sáng hôm sau Đầu to chia thịt cho pơtao đem về làng, chàng bỏ vào gùi ông thịt nạt một miếng, da một ít. Chàng gọi vợ nói:
- H’bia ơi, gói cho mẹ nàng một ít phân heo, phân gà, phân trâu bò và phân voi nhé.
H’bia gói các thứ đưa cho mẹ và dặn:
- Về nhà mẹ nhớ rải phân gà vào chuồng gà, phân heo vào chuồng heo, phân trâu bò vào nơi cột trâu bò, phân voi rải gần cột nhà nhé.
Hai vợ chồng quay về làng mình. Trên đường đi pơtao nói với vợ:
- Này bà, đem chi mấy thứ phân ấy về nhà, hôi quá.
Nói xong ông ném các gói phân xuống đất, lạ thay phân gà biến thành vô số gà, phân heo biến thành một bầy heo, phân trâu bò biến thành bò trâu đếm không hết, phân voi cũng thế. Bầy súc vật chạy tản mát khắp nơi và quay hết về nhà Đầu to. Bà Hrunh tiếc rẻ nhay nhiếc chồng:
- Ông thấy chưa, đem về nhà không chịu lại ném ngoài đường chúng chạy hết rồi.
Về đến nhà pơtao nói:
- Bà lấy mấy miếng thịt ném đi cho rồi.
Bà Hrunh ném miếng thịt ra sàn nhà, bỗng nhiên chúng biến thành nhiều vô số đầy cả căn nhà pơtao.
Ngươi kể: yă H’Min.
Plơi Lung 1997