Phần 1: Từ phong cách Hòa Lai qua phong cách Mỹ Sơn A1
I-Khu tháp Phú Hài
Phú Hài phát xuất từ danh từ Chăm Pajai. Còn mang tên tháp Po Hai, Po Sah Inư, hay gọi tắt Sanư, khu tháp nằm trên đồi Bà Nài, nhìn biển rộng dưới chân, cách phía đông bắc Phan Thiết 7km. Gồm có hai kalan và một điện thờ nhỏ, nhóm tháp nhỏ tương đối còn nguyên vẹn nầy bắt đầu được xây dựng khoảng cuối thế kỷ VIII đầu thế kỷ IX, trong mục đích thờ cúng vị thần Siva,
có phong cách kiến trúc Hòa Lai thuộc nghệ thuật cổ truyền Cham Pa. Qua thế kỷ XV, một số nhà thờ nhỏ được xây dựng tiếp để thờ phụng công chúa Po Sah Inư, con một nhà vua có tài đức được yêu quý là vua Para Chanh.Kalan lớn chính gọi là đền Thiên Mẫu, thờ công tử Po Sah Anaih, bên trong có một linga tượng trưng Sah Anaih, nằm phía nam, hướng về đông, có hình vuông, khá cao nhưng chân cửa và cửa giả thì tròn, bị hư, sửa lại bằng xi măng. Kalan phía nam nhỏ hơn, trang trí tựa tháp kia. Điện thờ phía đông bắc, được nói là để thờ nữ hoàng Pô Bia Tikul, hướng về đông, mất hết trang trí, của hình vòm dính liền với mái. Toàn thể khu tháp thoát ra một ảnh hưởng khá đậm nghệ thuật khmer, có thể xem như một công trình trung gian giữa hai phong cách Khơ me và Chăm. Ngày nay, khu tháp được xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia. Hằng năm, người Chăm tổ chức ở đây nhũng lễ hội Rija Nưga, Po Mbang Yang cấu mưa, cầu an...
Tháp Phú Hài
II- Khu tháp Po Dam
Po Dam hay Pô Tằm, còn gọi Po Khathit (Bàn La Trà Duyệt), là nhóm tháp trên sườn núi Ông Xiêm, cạnh sông Lòng Sông, ở làng Phong Phú, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận (Ninh Thuận). So sánh phong cách nghệ thuật, niên đại của tháp được xác định vào cuối thế kỷ VIII đầu thế kỷ IX, thuộc phong cách Hòa Lai. Tục truyền khu tháp được xây dựng để thờ vua Po Dam măc dầu vua Po Dam trị vì giữa 1433 và 1460. Gồm có sáu tháp nhỏ (tháp chính, tháp tây bắc, đông bắc, nam, tây nam, đông nam), khu tháp nằm trên một trục hướng về nam là phía các đồng ruộng phì nhiêu chứ không phải hướng về đông như thường thấy. Kalan tháp chính hướng về nam được trang trí theo phong cách Hòa Lai. Tường được những cột trụ trang hoàng phong phú cũng cố nhưng giữa những cột trụ thì trơn tru. Tiền sảnh nhỏ và hẹp. Tháp tây nam cũng hướng về nam, trang trí sơ sài với các đường vành. Không có cửa giả. Tiền sảnh còn nguyên vẹn cũng ít có trang trí. Tháp đông bắc đổ nát gần hết. Tháp nam độc nhất hướng về đông. Hai tháp phía bắc cũng khá điêu tàn, chứa mỗi bên trong một linga. Không có đường tốt, muốn lại Po Dam phải đi bộ từ ga Sông Lòng Sông dọc đuờng rầy 2km, vượt qua cầu sắt, khu tháp nằm trên sườn núi bên mặt.
Tháp Po Dam
III- Khu tháp Hòa Lai
Khu Hòa Lai hay Yan Bakran, xây dựng thế kỷ IX, theo phong cách Hòa Lai, nghĩa là một trong những di tích Cham Pa cổ nhất ở phiá bắc thành phố Phan Rang. Khu di tích (125x200m) hướng đông-tây, ngoài ba ngôi tháp chiều cao khác nhau, còn có vết tích nhiều kiến trúc phụ, tuờng gạch, tháp cổng, nhiều công trình nhỏ. Tháp giữa tương đối nhỏ nhất nhưng được xây dựng cẩn thận nhất và còn giữ lại nhiều trang trí, tuy các tầng bị sụp đổ nhiều, chỉ còn lại phần nền. Tháp bắc cao hơn tháp giữa và phần nền cũng còn giữ nhiều trang trí. Tháp nam cao nhất và còn nguyên vẹn nhất, có phần khác hai tháp kia về mặt bố cục : cửa giả rộng, không có hình người, trụ ốp gần nhau, mặt giữa các trụ ốp hẹp, phần lớn các trang trí chưa xong. Cả ba ngôi tháp được xem là thành công nhất trong kiến trúc Champa với một hệ thống các tầng dựng lên trên một bệ vuông. Trên cửa ra vào, những hoa văn phủ kín những vành cửa tò vò, luồng ra từ miệng các quái vật Kala. Những hình chạm khắc hoa lá chiếm khoảng tường giữa hai trụ ốp. Một hoa văn chạy dài trên bộ diềm mái cạnh hình các thần điểu Garuda xòe cánh. Trang trí tuy chỉ giới hạn ở vòm cửa, giữa các trụ ốp, trên các diềm mái đã làm bật nỗi những nét tinh vi của hoa văn. Khu tháp đã từng bị cướp phá đầu thế kỷ XX và nhiều gạch đá đã đuợc chở đi xây đường. Các nhà khảo cổ phàn nàn cuộc trùng tu vừa qua không tôn trọng di tích xưa...
Tháp Hòa Lai
IV- Khu tháp Khương Mỹ
Khu tháp Khương Mỹ ở xã Tam Xuân, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam, cách Tam Kỳ 2km, gồm có ba tháp kề nhau xếp theo trục bắc-nam. Xây cùng lúc đầu thế kỷ X, cả ba tháp có kiến trúc giống nhau, mặt bằng vuông, mái ba tầng, càng lên cao càng nhỏ lại, chóp tháp bằng sa thạch. Người ta tin nhóm tháp nầy thờ ba vị Trimurti : Brahma, Shiva và Vishnu. Tháp nam được xây trước nhất, cao nhất và cũng được bảo tồn tốt nhất. Hoa văn trên các trụ ốp tường là các dải hoa văn thảo mộc xen kẻ với những hình thoi. Tháp giữa xây sau, thấp hơn, có một cửa ra vào và năm cửa giả. Năm trụ ốp tường cũng có hoa văn thảo mộc cách điệu, trên đỉnh uốn thành hình lá đề hay hoa sen. Tháp bắc xây sau cùng, thấp nhất, cũng có một cửa ra vào và năm cửa giả, năm trụ ốp tường. Hoa văn là những hình thoi xen kẻ với thảo mộc xếp thành nhiều tầng với một tổ hợp cành lá uốn thành dạng lá đề. Phần lớn các hiện vật Khương Mỹ được trưng bày ở Bảo tàng Điêu khác Cham Pa Đà Nẵng. Bộ ria rậm người điều khiển xe ngựa cũng như gương mặt dữ tợn vị hộ pháp Dvarapala chỉ định phong cách Đồng Dương. Những hiện vật khám phá trong đợt khai quật 2007-2008 như các tượng người, tượng động vật, khỉ, ngựa, voi, rắn cùng các loại trang trí góc tháp, chóp tháp,...cho thấy một đền thờ Vishnu. Các tác phẩm điêu khắc thể hiện từ những nét mạnh mẽ, dữ dội phong cách Đồng Dương qua những nét nhẹ nhàng, trang nhã phong cách Trà Kiệu xếp tháp nầy trong phong cách Mỹ Sơn A1, đầu thế kỷ X.
Tháp Khương Mỹ
(*) Ảnh chụp những năm 1986-2007, cốt yếu hai năm 1998-1999, sao từ dương bản
Hết Phẩn 1.