Tỉnh Sơn La vùng Tây Bắc có một không gian chung sống của 12 dân tộc anh em, trong đó có cộng đồng dân tộc Thái với số dân cư trên 48 vạn người, chiếm gần 55% của dân số tỉnh Sơn La. Dân tộc Thái thường cư trú ở vùng thung lũng, gần nguồn nước, thuận tiện cho nông nghiệp ruộng nước, canh tác nương rẫy và chăn nuôi gia súc. Sau những tháng mùa đông buốt giá, khi mùa xuân đến cây cối đâm chồi nảy lộc, hoa ban nở trắng núi rừng, khi búp măng bắt đầu nhú, vạn vật thi nhau bừng lên sức sống mới.
Một đặc thù lễ hội truyền thống hứa hẹn về với dân tộc Thái đen tại bản Nà Mè, xã Chiềng Chung, huyện Mai Sơn, ở đây có một kho tàng văn hóa dân gian khá phong phú và đa dạng với nhiều lễ hội độc đáo như Xên bản, Hạn khuống, Mừng cơm mới…, đặc sắc nhất phải kể đến lễ hội Xên Lẩu Nó diễn ra trong 3 ngày 3 đêm tại tư gia thầy cúng (Ông một). Lễ hội Xên Lẩu Nó được bắt đầu, có hai phần gồm phần lễ và phần hội, như tạ ơn tổ tiên, thần sông, thần núi, thần thổ địa, mọi người tạ ơn công đức Ông một đã chữa hết bệnh. Phần hội có nhiều sinh hoạt phong phú, đa dạng mọi người cùng vui. Những ngày này cũng là nhân dịp bà con trong cộng đồng gặp gỡ, giao lưu chia sẻ kinh nghiệm sản xuất, nuôi dạy con cái, và cùng nhau hòa mình vào tiếng trống đầu xuân, tiếng chiêng, với điệu múa xòe, nhảy sạp truyền thống. Tuy đến nay, mặc dù một số nét đã bị mai một theo thời gian, năm tháng nhưng vẫn không thể mất đi những nét đậm bản sắc dân tộc Thái.
Từ sáng sớm, những con nuôi của Ông một ở khắp mường trên, bản dưới đôi vai mang gùi gạo, gà, dắt theo những con dê, con lợn đổ về nhà Ông một để chuẩn bị cho lễ hội. Mọi người không kể già trẻ, gái trai chung tay thu dọn nhà cửa, chống lại sàn nhà, đưa chăn đệm lên gác cao, cùng nhau dựng cây Xăng Bók (giàn hoa).
Cây Xăng Bók được dựng trên sàn của ngôi nhà, cao gần 3 mét, kết từ các loại cây quen thuộc, gần gũi với đời sống của người dân bản như cây mía, cây móc, cây măng đắng, cây chuối đã trổ buồng…, cùng các nhành hoa ban, hoa píp.
Trên cây được treo thêm các "ngân nga" (tượng trưng cho vòng bạc) làm từ các lạt tre cuộn tròn móc vào nhau thành dây dài, cùng các hộp hình vuông kết từ các loại chỉ màu tượng trưng cho mặt trời. Dưới chân cây Xăng Bók là những bình rượu cần, hoa chuối và các đoạn lõi chuối.
Trong khi phụ nữ trang trí cho cây Xăng Bók, thì thanh niên trai tráng dưới sự hướng dẫn của Ông một cùng nhau mổ trâu, mổ lợn để chuẩn bị cho lễ "pông phí một" (cúng mời các thần linh).
Sau khi mổ xong, trâu và lợn được cắt lấy các phần đầu, đuôi, lòng, tim gan mỗi thứ một ít rồi xếp lại thành hình con trâu, con lợn để lên mâm cúng. Ngoài ra trên mâm lễ còn bày 3 bát gạo, 4 quả trứng gà, 7 chén rượu, trầu cau… Sau khi bày xong mâm cúng, "Ông một" cầm bao kiếm đặt vào mâm, ngồi xuống lạy 3 lần rồi khấn...
 |
| Cây Xăng Bók |
Bên cạnh đó, nhiều phần cúng khác cũng được thực hiện trong 3 ngày lễ hội như tam phí hươn (lễ cúng tổ tiên), mè bảu (cúng bà tạo hóa thành con người), xống một (tiễn đưa các thần linh về)…
Phần quan trọng nhất của lễ hội là lễ cúng các con nuôi (tam khuốn lụk liệng), các con nuôi sau khi mang lễ vật đến nhà "Ông một", chia nhau ra mỗi gia đình một chỗ, tự mổ gà, vo gạo đồ xôi để chuẩn bị cho mâm lễ dâng lên cảm tạ Ông một đã chữa khỏi bệnh.
Khi chuẩn bị xong, mâm lễ của các con nuôi được rải trên là chuối, gồm có 1 con gà hoặc 1 con lợn, 1 nải chuối, 1 bát gạo, 2 chén rượu, 3 mét vải…. . Sau đó, lần lượt từng người con nuôi dâng lễ để "Ông một" làm lễ cúng, khấn cho các con nuôi...
Cúng xong, Ông một nghe các con nuôi trình bày tâm tư, kể bệnh, ông căn dặn cách làm, đưa ra một số lời khuyên về bệnh tật và cách xử lý.
Ông cũng hướng dẫn mọi người cách làm bùa để bình an, rồi lấy vòng tay, vòng cổ của các con nuôi làm phép, đọc thần chú rồi đeo vào cổ, vào tay mọi người.
Phần lễ và phần hội của Xên lẩu nó có sự đan xen với nhau, sau khi hoàn thành một phần lễ, mọi người lại cùng nhau nhảy múa xung quanh cây Xăng Bók.
Khi tiếng chiêng, tiếng trống nổi lên, Ông một mặc đồ lễ, diễn trò giả làm con khỉ chạy quanh cây Xăng Bók rồi bất ngờ leo lên phía trên dùng miệng cắn vào buồng chuối rồi phun xuống phía dưới.
Lúc này ở phía dưới mọi người cùng nắm tay nhau kết những điệu múa xòe quanh cây Xăng Bók. Sau khi leo xuống phía dưới, Ông một cùng người giúp việc của mình diễn trò mang hình tượng phồn thực nhảy múa vòng quanh cây Xăng Bók, tạo không khí rất náo nhiệt sôi động cho lễ hội.
Sau đó Ông một bắt nhịp mọi người cùng tham gia lễ hội. Mọi người vừa nhún nhảy theo nhịp trống, chiêng, ... cười nói rất vui vẻ. Đây là hình thức múa dân gian mang tính tượng trưng, thể hiện hiện sự sinh sôi nảy nở, cầu mong mùa màng tươi tốt, bội thu hơn của người Thái.
Kết thúc phần diễn trò phồn thực, mọi người cầm dải khăn trắng kết điệu xòe quanh cây Xăng Bók theo nhịp trống chiêng.
Kết thúc phần diễn trò phồn thực, mọi người cầm dải khăn trắng kết điệu xòe quanh cây Xăng Bók theo nhịp trống chiêng.
Trong lễ hội Xến Lẩu Nó phải có rượu khoảng 100 - 200 lít, phụ thuộc vào lượng con nuôi, cùng với gạo, rượu cần… để cúng tổ tiên, mời các thần linh và thổ công thổ địa.
Phần hội cứ thế được tiếp diễn, mọi người đều vui chơi nhảy múa say sưa suốt đêm, không ai muốn về.
Sau 3 ngày, 3 đêm vui hội Xên lẩu nó thỏa thích, mọi người lại trở về cuộc sống đời thường, tiếp tục lao động sản xuất và tự nhủ sẽ hẹn gặp nhau trong hội Xên lẩu nó lần tới.
Lễ hội Xên lẩu no đã có trong đời sống người dân tộc Thái từ ngày xưa có ý nghĩa lớn trong đời sống tinh thần. Với nhiều hoạt động và các trò chơi dân gian, các điệu múa truyền thống... được đúc kết từ trong lao động đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa tinh thần của nhân dân trong vùng. Lễ hội tổ chức với sự tham gia hoàn toàn tự nguyện của các con nuôi mo một.
Lễ hội Xên lẩu nó có từ xa xưa, được nhân dân đúc kết, truyền từ đời này sang đời khác và có giá trị to lớn trong đời sống tinh thần của người Thái.
Ngày nay, khi hệ thống y tế mở rộng, trình độ dân trí được nâng lên, khi đau ốm người dân đều có các cơ sở y tế để khám chữa bệnh, nhưng lễ Xên Lẩu Nó vẫn được duy trì và trở thành nét văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.
Huỳnh Tâm