Cây tiền đã hoàn thiện
Tranh cắt giấy được làm vào thời điểm khi có người qua đời và tổ chức tang lễ, là lễ phúng viếng người quá cố như một món quà vật chất, một công trình nhà cửa, tiền tài, phương tiện do con cháu có trách nhiệm phải làm cho cha mẹ, ông bà khi qua đời.
Theo quan niệm của người Nùng Dín con người có linh hồn, khi con người chết đi thì hồn của người sẽ lìa khỏi xác và vẫn tồn tại ở một thế giới siêu nhiên, có ảnh hưởng đến người còn sống. Hồn người chết đi có thể quay về nhà thăm gia đình phù hộ cho con cháu làm ăn phát đạt, sống mạnh khỏe, bình an và ngược lại. Chính vì thế việc tổ chức làm ma chay cho người qua đời là hết sức quan trọng và cần thiết. Nếu làm không cẩn thận thì hồn ma sẽ quấy rầy gây hại cho người còn sống. Truyền thống hiếu thảo với cha mẹ, theo văn hóa cội nguồn, người Nùng Dín có truyền thống hiếu thảo con cháu có hiếu với ông bà, cha mẹ, tổ tiên. Người còn sống có trách nhiệm lo cho người chết khi sang thế giới bên kia cũng có một cuộc sống đầy đủ thì họ mới có điều kiện để phù hộ cho con cháu. Đây cũng là hình thức báo đáp công ơn của con cháu đối với cha mẹ, ông bà. Khi ông bà, cha mẹ mất đi ngoài việc xót thương người đã chết, con cháu phải chuẩn bị các tài sản cho người quá cố như nhà táng, cột tiền, cục vàng, cục bạc, con ngựa để mong người thân của mình sang thế giới bên kia có cuộc sống đầy đủ hơn ở trần gian hạnh phúc hơn trần gian, thỏa mãn được sự mong ước của người sống và người đã chết. Cũng theo quan niệm của người Nùng Dín, khi về thế giới bên kia người chết có nhà cửa nguy nga tráng lệ, tiền bạc nhiều sẽ thể hiện đẳng cấp của một linh hồn giầu có, có sức mạnh và khi ấy ma cũ cũng phải kính nể không dám bắt nạt. Như vậy linh hồn người mới chết được bình yên không quấy rầy con cháu.Bởi vậy làm cột tiền, nhà táng, cục vàng, cục bạc, bức trướng, con ngựa cho người chết là rất quan trọng, và không thể thiếu được trong mỗi đám tang, nó đã trở thành một phong tục của người Nùng Dín trong tang ma từ xưa đến nay.
Tranh cắt giấy phản ánh sự đa tầng của thế giới tâm linh, tính lịch sử tộc người và tính thủy chung son sắc của đạo nghĩa vợ chồng.
Quan niệm về thế giới tâm linh của người Nùng Dín là thế giới ba tầng, nó phản ánh sự giao lưu hội nhập giữa yếu tố tôn giáo tín ngưỡng bản địa với các tín ngưỡng du nhập thuộc về tam giáo. Tranh cắt giấy của người Nùng Dín là sự hiện thực hóa sinh động quan niệm về thế giới ba tầng. Thông qua nhãn quan của người nghệ nhân làm tranh cắt giấy và quan niệm hành sử của thầy mo trong các bài cúng tiễn linh hồn người chết, thế giới ba tầng được hiện lên một cách rành mạch với cả ba cõi là cõi trời, cõi đất và cõi dân gian, mà ở đó với tư cách là người thông quan được với thần linh. Qua các bài cúng của thầy mo mọi thứ được cụ thể hóa, hiện thực hóa là một hình ảnh lý tưởng của cõi nhân gian, có rừng rú, biển cả, có ruộng vườn, chợ búa... điều đó phản ánh sự nhận thức một cách hồn nhiên thô mộc trong thế giới quan của người Nùng Dín.
Chuẩn bị vật liệu để làm nhà táng
Người Nùng Dín quan niệm rằng "Cây già cây khô, người già người chết, con người sinh ra, lớn lên trưởng thành, lên lão rồi qua đời là một quy luật tất yếu không ai tránh khỏi". Những người chết đi rồi không có nghĩa là hết mà linh hồn của họ vẫn tồn tại sinh sống như trần gian và có ảnh hưởng tốt, hoặc sấu tới con cháu, họ hàng thân thuộc. Nếu không lo việc ma chay chu đáo, cha mẹ không có "mồ yên mả đẹp" thì linh hồn người chết vẫn lẩn khuất chung quanh người sống, quấy rầy người sống. Cho nên phải làm thế nào đưa tất cả hồn vía người chết về "ổn định" ở bên kia thế giới.
Mặt khác, xuất phát từ quan điểm đạo đức truyền thống trước kia con cái phải có hiếu với cha mẹ, là hình thức đền ơn đáp nghĩa quan trọng nhất đối với công sinh thành dưỡng dục của cha mẹ. Cho nên khi ông bà, cha mẹ qua đời, xót thương người quá cố, con cháu đã tổ chức tang lễ dâng biếu tài sản, quà cáp. Đó là những cây tiền, nhà táng, trâu cày, ngựa thồ, quần áo, chăn màn phúng viếng thông qua các nghi thức cúng mo tiền đường cho người quá cố có quộc sống không chỉ đầy đủ mà còn hạnh phúc hơn trần gian, bù đắp cho những mối gian truân bất hạnh ở dương trần. Do vậy, người Nùng Dín ở Mường Khương đã đề ra những nghi lễ, thế ứng xử với người qua đời gồm những bước về lễ thức khác nhau, trong đó đặc biệt quan trọng là phần làm các loại tranh cắt giấy.
Các nghệ nhân đục giấy tạo hoa văn
Việc tiến hành làm nhà táng (nhà lầu) cụ vàng, cục bạc cho người quá cố không phải con cháu, gia đình nào cũng làm hoành tráng được. Vì vậy làm nhà táng hết sức cầu kỳ, tốn nhiều thời gian, công sức và nhiều giấy do vậy, gia đình có điều kiện đông anh em và có kinh tế mới có thể làm cho cha mẹ những cụ vàng, cục bạc và nhà lầu ba tầng, cây tiền bảy tầng được. Tiến hành làm nhà táng và cây tiền thường do một nhóm nghệ nhân điêu luyện trong nghề mới có thể làm nhanh để đáp ứng được yêu cầu cho việc làm nghi thức tang lễ, thường trong nhóm nghệ nhân có 5 đến 7 người, một người đứng đầu chịu trách nhiệm kỹ thuật thao tác tổng thể mọi công đoạn, quy trình của tranh cắt giấy, những người còn lại tùy theo chuyên sâu mà người đứng đầu phân công làm việc gấp giấy, đan cốt đục hoa văn... hay làm những việc gì đó cụ thể. Ngoài những nghệ nhân chính, để làm tranh cắt giấy một cách đầy đủ cho một gia đình con cháu khá giả lo tang ma cho bố mẹ, nhóm nghệ nhân có khi phải cần sự hỗ trợ của cả chục người khác để làm việc phụ liên quan mới có thể hoàn tất trong thời gian ngắn nhất.
Khiêng nhà táng đến nơi tổ chức đám tang
Khi làm hoàn tất một nhà táng, cây tiền... bao giờ thầy cả làm tranh cắt giấy cũng dùng những ngọn bông hoa lau cắm vào các góc mái của nhà táng, trên đỉnh cây tiền... vừa để trang trí cho nhà đẹp, đẹp cây tiền. Tuy nhiên trong quá trình cúng của thầy mo là người thông qua mong muốn của con cháu với linh hồn người cha người mẹ quá cố, đồng thời cũng như khi làm lễ cúng tổ tiên của gia đình tang chủ trên bàn thờ bao giờ cũng cắm một bông lau. Nếu nhìn một cách bình thường thì chỉ tưởng tượng về một vẻ đẹp trang trí cho hình thức của những họa tiết hoa văn giấy, tôn thêm vẻ đẹp của của hoa văn cắt giấy trang trí nhà táng, cây tiền hay bàn thờ. Tuy nhiên khi nghiên cứu tìm hiểu thì nó lại mang một ý nghĩa khác trong nội dung của câu chuyện trong quá khứ. Trong ngày tết trên bàn thờ của mỗi gia đình cũng thường cắm bông lau trên lọ hoa hoặc trong tế 1/7 (âm lịch) giữa bàn thờ cúng tế trời ngoài sân cũng có cắm những bông lau... chuyện kể rằng xưa kia tộc người Nùng Dín sống ở một vùng đất bằng rộng vùng Quảng Tây - Trung Quốc, cai quản canh tác ở một vùng đất phì nhiêu, đời sống của mọi người đều sung túc và no đủ. Thấy vậy, tộc người hán đã xâm chiếm và đánh đuổi tộc người Nùng Dín. Do ít người nên tộc người Nùng Dín đã bị thua, phải bỏ lại mặt đất mầu mỡ của tổ tiên chốn chạy. Tuy nhiên quân hán đã đuổi theo và giết hết, để thoát chết người Nùng Dín đã chốn tới ven sông nơi có những rừng lau rậm rạp, những rừng lau ấy đã che khuất không để quân hán phát hiện ra người Nùng Dín đã sống sót. Sau này khôi phục lại quân sỹ người Nùng Dín đã đánh lại quân hán và chiến thắng vào dịp tháng 7 (âm lịch). Vì vậy, người Nùng Dín mới có tết ăn mừng chiến thắng vào ngày 1/7 (âm lịch) hàng năm. Tuy nhiên, để ghi nhớ những đau thương mất mát cũng như sự di cư đến nơi ở mới đồng thời cũng để tạ ơn những bông hoa lau đã cứu sống tộc người của họ trong thời chiến tranh bởi vậy bông hoa lau đã được cắm ở bàn thờ tổ tiên, bàn thờ tế trời cũng như trên nhà táng giấy, cây tiền giấy của đám tang. Đối với người Nùng Dín bông hoa lau thật có ý nghĩa không những đối với người sống mà còn đối với cả người khất trở về thế giới bên kia. Đó chính là đạo lý cao cả nhất thể hiện lòng biết ơn những gì đương nhiên đã cứu giúp sự tồn vong của tộc người Nùng Dín ở Mường Khương xưa và nay.
Từng bước hoàn thiện nhà táng 3 tầng
Chính vì những lý do trên mà những họa tiết trang trí tranh cắt giấy đã thể hiện một phần lịch sử di cư tộc người của người Nùng Dín ngày nay. Với người Nùng Dín sự tôn trọng, biết ơn trước sau đã thể hiện rất rõ nét trên một phần giá trị của loại hình tranh cắt giấy, nó toát lên sự thủy chung son sắc về những gì đã được giúp đỡ vượt qua khó khăn hoạn loạn. Thông qua ý nghĩa này có thể nói tộc người Nùng Dín ở Mường Khương xưa và nay luôn tôn trọng trước sau những giá trị sống mà thần thánh, trời đất, thiên nhiên ban tặng cho họ.
Việc tiến hành làm nhà táng giấy với quy mô nhà lầu 3 tầng còn tùy thuộc vào yếu tố. Trong đó có yếu tố quan trọng thuộc về điều kiện vật chất của các con cháu. Tuy nhiên để làm nhà táng ngắn hay dài căn cứ cụ thể vào từng trường hợp vợ hoặc chồng người chết đó có còn sống hay đã chết trước rồi. Trong trường hợp người chồng chết trước người vợ thì việc tổ chức lo tang ma cho người chồng sẽ do vợ và con cái đứng ra lo liệu và nhờ thợ về làm nhà táng giấy dài phủ kín toàn bộ áo quan, còn tầng cao hay tầng thấp tùy thuộc vào điều kiện kinh tế của gia đình đó (trong trường hợp người vợ chết trước thì chồng và con cái đứng ra lo liệu). Điều này vừa thể hiện đạo nghĩa vợ chồng lo lắng cho nhau, vừa thể hiện sự đền ơn đáp nghĩa của con cái đối với người cha. Đối với trường hợp người chồng đã chết trước rồi, khi người vợ chết sau việc lo tang cho mẹ chỉ do các con đứng ra lo liệu. Dù các con có giàu có bao nhiêu đi chăng nữa lúc này cũng không thể được phép mời thợ về làm nhà táng dài như khi làm nhà táng cho người bố chết trước. Họ chỉ tiến hành làm nhà táng 3 tầng nhưng thấp hơn khi làm cho người bố hoặc người mẹ chết trước kia chiều dài của nhà táng cũng ngắn hơn chiều dài của nhà táng trước đã làm cho người bố chết trước. Nhà táng xẽ làm ngăn hơn so với chiều dài của áo quan. Họ quan niệm rằng, khi sống ở trần gian thì họ đã là đôi vợ chồng sinh ra được thế hệ các con cháu đề huề, hạnh phúc, dù cho cuộc sống có vất vả tới đâu thì họ vẫn hạnh phúc và thủy chung với nhau. Việc làm nhà lầu cao và dài hơn áo quan cho người chết trước coi như đã làm nhà lầu lớn cho đôi vợ chồng đó rồi, khi người vợ chết sau ngôi nhà táng giấy được làm thấp hơn, ngăn hơn vì đó là nhà kho, nhà bếp con cháu làm cho bố mẹ, ông bà. Người Nùng Dín quan niệm rằng khi về thế giới bên kia họ tiếp tục đoàn tụ bên nhau mãi mãi ở cõi vĩnh hằng không có gì có thể ngăn cách họ. Với những quan niệm chặt chẽ như vậy trong cách làm nhà táng giấy đã toát lên sự thủy chung của đạo nghĩa chồng vợ trong sự nhìn nhận của người Nùng Dín và thế giới âm dương. Một lần cưới nhau trên trần gian sinh con đẻ cái cũng là lần duy nhất để gắn bó họ với nhau mãi mãi ở thế giới tâm linh. Điều này cũng khảng định trên giá trị và đạo đức xã hội trong cộng đồng người Nùng Dín về nghĩa vợ chồng son sắc thủy chung...
Nhà táng và ngựa đã hoàn thiện
Nói tóm lại: Thông qua làm tranh cắt giấy cho người chết. Người Nùng Dín đã thể hiện được nhiều giá trị về nhận thức, về thế giới tâm linh đa thần thánh, đồng thời phản ánh một phần giá trị lịch sử tộc người trong quá khứ, cũng như giá trị tình cảm vợ chồng khi còn sống cũng như lúc về cõi vĩnh hằng. Điều này như chỉ bảo, giáo dục con cháu phải biết sống có nguồn cội, có sự thủy chung vì tất cả những việc đó thần thánh đều biết và đang từng bước rõi theo họ nếu làm tốt thần thánh sẽ phù hộ, nếu thực hiện không tốt sẽ bị thần thánh trừng phạt. Tranh cắt giấy còn thể hiện một phần thông điệp giáo dục người đang sống phải biết trân trọng những giá trị mà họ đang có. Vì vậy mà tranh cắt giấy đã trở nên quan trọng không thể thiếu trong mỗi một đám tang, gắn bó với đời sống tôn giáo tín ngưỡng của người Nùng Dín Mường Khương từ xưa đến nay.
Văn Hóa Đông Bắc