Người Xơ đăng (nhóm M’Nâm) yêu thích ca hát. Họ có lối Acheo h'nụ đ’bo để nam nữ hát đối đáp với nhau khi đi làm, khi vui chơi hội hè. Nội dung thường là những bài hát giao duyên để nam nữ thanh niên bày tỏ tình cảm với nhau. Để tiếp tục giúp các bạn hiểu hơn về đời sống âm nhạc của các dân tộc ít người tại tỉnh Kon Tum, trong bài viết này, Tạ Thâm xin giới thiệu với các bạn các nhạc cụ của dân tộc Xơ đăng tại tỉnh Kon Tum. Bài viết có tham khảo tư liệu của nhà nghiên cứu âm nhạc Tạ Quang Động và Hoàng Anh Thái.
Bo đô là một loại trống có hai mặt bịt bằng da sơn dương. Tang trống được chế tác từ một khúc gỗ liền có chiều dài 50cm, đường kính khoảng 22cm. Đường kính khoảng 22cm. Dọc theo tang trống, người ta néo các sợi dây mây để giữ căng hai mặt da. Khi diễn tấu, nghệ nhân ôm hoặc đeo trống, hai bàn tay vỗ trên mặt trống. Bo đô là nhạc cụ dành cho nam giới, dùng để hòa tấu cùng các nhạc cụ khác trong những dịp hội hè và sinh hoạt thường ngày của người Xơ đăng.
Kvôh là nhạc cụ hơi, chi lưỡi gà rung tự do. Sáo được làm từ một ống nứa rỗng hai đầu có chiều dài 15cm, đường kính 1,5cm. Trên thân ống có khoét một lỗ thổi hình chữ nhật để gắn lưỡi gà bằng cật tre. Khi diễn tấu, miệng ngậm kín vào lỗ thổi, hai tay úp mở vào hai đầu sáo để tạo ra những âm thanh khác nhau. Kvôh là nhạc cụ dành cho nam giới sử dụng, dùng để độc tấu hoặc hòa tấu cùng với các nhạc cụ khác trong những dịp hội hè và sinh hoạt thường ngày của người Xơ đăng. Trong lễ đâm trâu, chàng tri Xơ đăng thường vừa thổi kvôh vừa hát đối đáp giao duyên với cô gái.
Ka lieu là nhạc cụ hơi, chi lỗ vòm. Sáo được chế tác từ một ống nứa dài 45cm, đường kính 1,5cm, một đầu có mấu, một đầu rỗng. Ở phía đầu có mấu, người ta khoét một lỗ nhỏ hình tròn và gắn lên đó một miếng nứa tạo thành khe hở để lùa hơi. Trên thân sáo có khoét 3 lỗ bấm tạo cao độ. Trong sinh hoạt thường ngày của người Xơ đăng, trai gái đều có thể thổi ka lieu.
Chinh, Guông: người Xơ đăng gọi chiêng bằng là chinh, chiêng núm là guông. Chinh, guông là nhạc cụ tự thân vang, chi gõ, đấm. Dàn chinh gồm có 5 chiếc, đường kính chiếc to nhất là 42cm, thành cao 6cm và đường kính chiếc nhỏ nhất là 25cm, thành cao 4,5cm. Dàn guông gồm 4 chiếc, đường kính chiếc to nhất là 52cm, thành cao 8cm và đường kính chiếc nhỏ nhất là 23cm, thành cao 3cm. Khi trình diễn, mỗi người cầm một chiêng, tay trái xách, tay phải cầm dùi làm bằng cây sum lỗ (một loại cây thân gỗ) có chiều dài khoảng 12cm để gõ. Đánh guông thì gõ vào núm còn đánh chinh thì gõ vào mặt trong của chinh, riêng chiếc guông to nhất, nghệ nhân dùng nắm tay để đấm vào núm guông làm cho âm thanh hay hơn là dùng dùi gõ. Chinh, guông là nhạc cụ dành cho nam giới sử dụng và thường chỉ dùng trong những gày lễ của cộng đồng.
Kô klẹh là nhạc cụ tự thân vang, chi gõ. Để làm nhạc cụ này, nghệ nhân chọn những ống nứa già, thẳng, đẹp, một đầu để mấu kín, một đầu hở. Sau đó người ta gọt vát từ khoảng giữa của ống về phía đầu hở để điều chỉnh âm thanh. Kô klẹh là nhạc cụ gồm có 5 ống (mỗi ống cho một cao độ) chia làm 2 bộ, mỗi bộ do một người sử dụng. Để liên kết các ống đàn trong một bộ lại với nhau, người ta đặt các ống đàn đó. Khi diễn tấu, tay trái cầm vào thanh tre, tay phải dùng dùi gõ. Cao độ và kích thước của các ống đàn như sau:
Bộ 2 ống :
- Nốt d1 : dài 58cm, đường kính 4,5cm
- Nốt g1 : dài 53cm, đường kính 4,5cm
Bộ 3 ống :
- Nốt e1 (hơi già) : dài 56cm, đường kính 4,5cm
- Nốt a1 (hơi già) : dài 49cm, đường kính 3,5cm
- Nốt h1 : dài 41cm, đường kính 3,3cm
Kô klẹh là nhạc cụ do nam giới sử dụng, thường dùng để hòa tấu cùng với các nhạc cụ khác trong những dịp hội hè và sinh hoạt thường ngày của người Xơ đăng.
Brâng là nhạc cụ dây, chi gẩy. Thân đàn là một ống nứa dài 90cm, bầu cộng hưởng làm bằng vỏ quả bầu khô, cao khoảng 25cm, đường kính 15cm. Đàn gồm có 10 dây bằng sắt, được mắc dọc xung quanh ống đàn. Mỗi dây cho một âm thanh. Khi diễn tấu, người ta dùng các đầu ngón tay gẩy vào dây đàn. Nhạc cụ này dành cho nam giới sử dụng, thường dùng để độc tấu hoặc đệm cho hát trong sinh hoạt thường ngày của người Xơ đăng.
Trong các lễ ăn lúa mới, mừng nhà mới, ăn trâu, người Xơ đăng thường có mua kết hợp với hòa tấu chính, guông và các nhạc cụ.
Minh Trang (sưu tàm)