Thạt Luổng là tên một ngôi tháp lớn của nước Lan Xạng([1]). Thạt Luổng tiếng Lào có nghĩa là tháp lớn, được xây dựng trong một thời kì lịch sử đáng ghi nhớ của đất nước Lan Xạng, thời kì của Xệt Tha Thi Lạt.
Xệt Tha Thi Lạt là vị vua trẻ tuổi tài ba. Tổ tiên của Nhà vua theo truyền thuyết là Pha Ngừm đã lập nên quốc gia Lan Xạng. Con cháu Pha Ngừm nối tiếp nhau trị vì đất nước này. Cha của Xệt Tha là hậu duệ đời thứ tám của Pha Ngừm, được thừa kế ngôi vua bên vợ là vua nước Lan Na([2]). Sau này, ngôi vua hai nước([3]) được truyền lại cho Xệt Tha Thi Lạt.
Việc cáng đáng một lúc hai ngôi vua đã gây nhiều khó khăn cho nhà vua trẻ. Do những tranh chấp về quyền lực mà một số người trong phe Cựu hoàng đã kết thân với Miến Điện để mượn tay nước này tôn phò nữ hoàng Chi Ra Pa Pha - dì ruột của vua Xệt Tha Thi Lạt - lên ngôi. Cũng từ đó, quân Miến Điện không ngừng tấn công xâm phạm lãnh thổ Lan Na và Lan Xạng. Quốc vương Xệt Tha Thi Lạt đã lãnh đạo nhân dân chiến đấu kiên cường và đánh bại âm mưu chinh phục của quân Miến.
Năm 1563, sau khi giành được một loạt chiến thắng quân sự, tranh thủ những điều kiện hòa bình và không khí phấn khởi trong nhân dân, vua Xệt Tha Thi Lạt đã tiến hành công cuộc khôi phục và phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội. Cùng với việc dời đô từ Luang Phabang về Viêng Chăn, một loạt công trình kiến trúc lớn và đẹp nhất đã được xây dựng, trong đó có Thạt Luổng.
Thạt Luổng được xây dựng năm 1566, trên một ngôi chùa cũ cách Viêng Chăn chừng hai cây số. Đây là một trong những tháp Phật lớn nhất ở Lào với diện tích đáy là 90 x 90m, cao 45m. Khối trung tâm có đế là một đài sen hình vuông với những cánh vàng nở tung ra bốn phía. Trên đài sen là một bệ cao, cũng xây theo hình vuông và cấu trúc theo dạng tầng lớp, lớp dưới là những nấc vuông, càng lên cao càng nhỏ lại rồi phình ra thành một gờ nổi lớn làm thành giá tựa cho khối hình quả bầu thon thả phía trên. Miệng quả bầu đỡ một tháp nhỏ, có đỉnh nhọn vút lên nền trời xanh thẳm. Toàn bộ khối trung tâm nhuộm một màu vàng rực rỡ. Truyền thuyết kể rằng, xưa kia khối này được lợp bằng vàng lá.
Khối đinh được dựng trên một nền cao to, có bốn mặt cong như hình bản cầu, bề mặt trơn láng, phủ một màu trắng xóa. Bao quanh khối cong đó là 30 ngọn thạt nhỏ màu vàng có hình dáng tương tự như khối đỉnh bên trên. Những thạt nhỏ này được đặt trên một bệ hình chóp cụt màu trắng, bốn thạt ở bốn góc cao hơn so với thạt bên cạnh. Trên mặt các thạt nhỏ có ghi những câu Balamật (paramita)([4]) bằng tiếng Thăm Pali.
Xung quanh các thạt nhỏ là hồi lang vuông, có lan can cao ở phía ngoài. Trên dãy lan can có 228 hình lá nhọn, giữa mỗi lá có một khám nhỏ, trong đặt một tượng Phật đứng. Mỗi mặt lan can có trổ một ô cửa hình cánh cung, trên vòm có trang trí hình tháp nhọn. Ở bốn góc của lan can cũng có 4 tháp nhọn và cao.
Hồi lang tiếp theo cũng được trang trí tương tự, nhưng trên bốn trục chính còn có bốn ngôi đền với dãy tam cấp được trang trí hình thủy quái Macara và rắn Naga.
Toàn bộ ngôi tháp được ngăn cách với không gian xung quanh bằng một dãy hồi lang vuông lớn như cái sân, có tường cao bao bọc và có bốn cổng. Những tường hồi lang của Thạt Luổng đều được tô màu xám. Thạt Luổng là mô hình tháp Phật giáo có nguồn gốc ở Ấn Độ, là hình ảnh tượng trưng cho núi vũ trụ Meru, mà đỉnh trung tâm chính là đỉnh thần sơn Meru([5]). Các tháp nhỏ bao quanh là các vòng núi, những bậc tam cấp có hình thủy quái là đại dương. Đây cũng là hình ảnh của cõi niết bàn mà các nhà sư của Phật giáo tiểu thừa mường tượng ra khi thiền định. Phật giáo tiểu thừa quan niệm rằng niết bàn là nơi giải thoát con người khỏi ba loại khổ gắn liền với ba giới là: dục giới, sắc giới và vô sắc giới, nhằm đạt đến trạng thái vô tướng (anamitta) và siêu thế giới. Ba vòng hồi lang của Thạt Luổng là hình ảnh của tam giới và khối trung tâm chính là siêu thế giới.
Cấu trúc mô hình của Thạt Luổng kết hợp với tỉ lệ phân bố hài hòa giữa những đường nét và màu sắc tạo cho ngôi tháp này có một sắc thái kiến trúc riêng của Lào khá đặc biệt ở vùng Đông Nam Á. Hình dáng cao vút như mũi tên của đỉnh Thạt Luổng không làm cho nó tách rời mà lại hòa nhập vào khối trung tâm như một thể hoàn chỉnh, mặc dù nó gợi cho người xem phảng phất hình bóng của các tháp Thái Lan thời Ayuthai ở các thế kỉ XV - XVIII. Khối thân hình bán cầu của tháp thạt trông có vẻ quy mô, bề thế giống như tháp Sanchi của Ấn Độ, nhưng cái khối lớn lao ấy lại được bao bọc bởi ánh hào quang của một vòng tháp vàng rực rỡ, làm cho nó giống như cái nhụy nổi của một đóa hoa thần tiên kì lạ. Cuối cùng là chân tháp với những vòng hồi lang liên tiếp và các tháp nhỏ xung quanh nhác trông như hình kim tự tháp nhiều bậc thường thấy ở các tháp Miến Điện, nhưng các hồi lang của Thạt Luổng có vẻ rộng rãi, phóng khoáng hơn. Tất cả các hình thể ấy càng trở nên sinh động hơn, ấn tượng hơn bởi các sắc màu phủ lên chúng: màu vàng chói chang như nắng, hừng hực như lửa của vòng thạt nhỏ bao quanh, màu trắng xóa như tuyết của khối bệ bên dưới và màu xám thâm trầm, uy nghiêm của các nền tường hồi lang, đã làm cho Thạt Luổng thật uy nghi, gợi cảm và thanh nhã.
Thạt Luổng được đánh giá như một công trình văn hóa mang tính tôn giáo sâu sắc, biểu tượng cho trí tuệ và óc sáng tạo của nhân dân Lào. Hàng năm, cứ vào tuần trăng tròn của tháng mười một dương lịch, hội Thạt Luổng được tổ chức và kéo dài suốt ba đêm với những nghi lễ long trọng: mở đầu là Lễ tắm Phật, Lễ dâng cơm, Lễ cầu phúc, giảng kinh… cuối cùng là Lễ rước nến. Trai gái, già trẻ thắp nến dâng hoa quanh Thạt, họ cầu xin Phật Trời ban cho cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Trong tâm linh của mỗi người dần Lào lúc nào cũng sáng bừng lên ngọn lửa vàng cuồng nhiệt dân lào vẫn nhớ đến hình ảnh đẹp đẽ của Xệt Tha Thi Lạt - người anh hùng đã mở ra những ý tưởng để Thạt Luổng trở thành hiện thân của dân tộc Lào.
Thúy Đội (sưu tầm)