Toàn cảnh các thuyền cập bến chợ phiên Sào Việt, Bắc Yên, Sơn La
Giao thông khó khăn, sống cách xa đường bộ, người dân hai bên sông Đà từ khu vực lòng hồ thủy điện Hòa Bình ngược lên huyện Mộc Châu, Phù Yên, Bắc Yên (Sơn La) rơi vào cảnh ngăn sông cách chợ. Tuy nhiên, đoàn thuyền chợ dài ngày đều đặn đi qua những nơi này mỗi tháng 3 lần, tạo nên phiên chợ duy nhất để người dân nơi đây mua bán những hàng hóa thiết yếu.
Thuyền dừng ở đâu, chợ phiên ở đó
Thuyền chợ và dân ven sông Đà đã trở thành mối quan hệ cộng sinh mà đôi bên đều trân trọng giá trị của nhau trong hơn 20 năm qua. Sau khi đập Thủy Điện Hòa Bình hình thành và Tổ máy số 1 hòa vào lưới điện quốc gia năm 1988, những con thuyền gỗ đã đi ngược sông Đà, neo lại vùng ven sông để bán hàng, lâu dần những nơi đó thành phiên chợ. Anh Thìn, một chủ thuyền hàng gắn bó với tuyến sông này 20 năm, cũng từng là cựu công nhân xây dựng Thủy điện Sông Đà cho biết, lúc ấy, những vùng ven sông Đà chưa có điện lưới, người dân không có phương tiện đi lại, họ phải đi bộ hàng chục kilômét để tới mua hàng hóa. Có khi chỉ là gói muối, viên pin hay nhu yếu phẩm khác nhưng đồng bào dân tộc chỉ trông mong thuyền chợ mang đến. Thuyền chợ dừng ở đâu, ở đó lâu dần thành phiên chợ.
Tới nay, hầu hết các chủ thuyền chợ đều là thế hệ thứ hai, tiếp nghề của gia đình. Anh Thìn nhớ lại, hồi đó anh chạy thuyền gỗ nhỏ, đồng bào dân tộc còn lạ lẫm, đôi khi trai bản còn xuống quậy phá thuyền hàng. Nhưng lâu dần, người dân thấy ý nghĩa của chợ, chính quyền các xã tạo điều kiện lập lán, xây chợ ven sông, cử người gác thuyền... "Đến giờ tính riêng ở Mộc Châu, Phù Yên, Bắc Yên - Sơn La có 11 chợ phiên", anh Cường, một chủ thuyền chợ cho biết.
Đi thuyền nhiều năm, nhà thuyền phát hiện những nơi giao thông khó khăn rồi đề nghị chính quyền bản, xã nơi đó lập chợ, chọn một ngày làm phiên giao dịch, và dù thời tiết có khắc nghiệt đến đâu, bất kể mưa - nắng thì thuyền chợ không bao giờ bỏ bến.
Tại chợ Mường Khoa, Bắc Yên, Sơn La trong chuyến chợ cuối năm, mưa, bùn lầy ngập chân, người dân không thể xuống núi mua hàng, phiên chợ vẫn được duy trì. Mặc cho kẻ mua lác đác, người bán vẫn ngồi trọn một phiên chợ giữa trời mưa.
Không bỏ chợ, đó là nguyên tắc bất di bất dịch, một phần là vì cam kết với chính quyền xã, nhưng“thực sự mình bỏ chợ thì thấy mắc lỗi với dân bản”, anh Thìn nói. Anh Thìn kể có lần một cụ bà người Mông tới trách móc nhà thuyền vì đã bỏ một phiên chợ. Do không biết chữ, để tính ngày, tháng, mỗi ngày sau phiên chợ bà bỏ một hạt ngô vào lọ, đủ 10 hạt ngô là có phiên chợ. Lần đó bà xuống đến nơi không thấy chợ họp, anh Thìn sau đó giải thích cho bà là có những tháng có 31 ngày, bà phải thả 11 hạt ngô thì mới tới phiên. "Đấy, mỗi lần đi chợ là người dân phải lặn lội tới đây, vì thế mình không thể bỏ được", anh Thìn nói.
Dù mưa, lầy lội, thuyền không bao giờ bỏ chợ
(Cảnh dọn hàng tại chợ Đá Đỏ, Phù Yên, Sơn La)
Nguyên Vũ