Sli giống thể loại hát ví của đồng bằng Bắc bộ, hát giao duyên của quan họ Bắc Ninh; lúc tiễn biệt, lời hát rất du dương, tình tứ: Đôi ta Sli hát đến tàn canh/ Cùng nhau Sli hát đến lòng thành/ Sáng ra tạm biệt đi mỗi ngả/ Yêu em tan nát cả lòng anh.
Các làn điệu Sli ở mỗi nhóm người của dân tộc Nùng có nét độc đáo riêng. Người Nùng Cháo có Sli Slình Làng; người Nùng Giang có Sli Giang; người Nùng Phàn Slình có nhì hau, soong hàu còn gọi là Sli Nùng Phàn Slình... Cũng như Sli của các nhóm Nùng khác, Sli Nùng Phàn Slình có không gian diễn xướng rất phong phú: hát trong lao động; hát trong nghi lễ và các phiên chợ; hát trong sinh hoạt gia đình và các cuộc rượu... Mỗi không gian diễn xướng có các hình thức khác nhau. Trong phạm vi bài viết sẽ làm rõ hình thức hát trong đám cưới và hát giao duyên đối đáp của Sli Nùng Phàn Slình ở tỉnh Lạng Sơn.
Hát trong đám cưới
Theo quy định, chỉ có phù dâu, phù rể mới được hát trong đám cưới. Vì vậy, ngoài những ưu điểm về ngoại hình, phù dâu, phù rể phải hát hay và thuộc nhiều bài hát để giành phần thắng khi đối đáp. Chính vì vậy, các ông mối, bá mè đại diện nhà trai, nhà gái tham dự cuộc hát đối đáp giữa hai họ; con trai, con gái Nùng Phàn Slình đều tìm cách học các bài Sli, Lượn để làm vốn. Đó cũng là môi trường để người Nùng nói chung, người Nùng Phàn Slình nói riêng bảo tồn kho tàng văn học độc đáo và phong phú của dân tộc.
Khi đoàn đón dâu đến, để chắn lối đi, cổng nhà gái đặt sẵn chiếc ghế băng dài, một chiếc bàn nhỏ. Trên bàn đặt chai rượu, ấm trà và 4 cái chén. Có người đợi ở đó và cuộc hát Sli đối đáp bắt đầu. Nội dung bài hát là xin vào cửa, trao lễ, mời nước, mời rượu... nhà trai muốn vào đón dâu phải thắng nhà gái trong đối đáp. Nếu cuộc hát diễn ra quá lâu, nhà trai không hát được, phải xin chịu thua, nhà gái mới cho vào.
Vào đến cửa, phù rể lại hát một bài hỏi thăm mọi người và khi muốn làm bất kỳ việc gì cũng phải hát để xin phép. Hát Sli tiếp tục được tiến hành trên đường rước dâu cho đến khi về đến nhà trai. Đêm là khoảng thời gian hát dành cho thanh niên nam, nữ, tập trung vào chủ đề tình yêu đôi lứa. Cuộc hát cứ thế diễn ra đến khi đám cưới kết thúc.
Qua từ ngữ, hình ảnh, giai điệu, lời ca của Sli thể hiện lời chào hỏi ân tình, chứa chan tình cảm tốt đẹp giữa 2 họ bằng nhiều hình ảnh sinh động, “phần nhiều tươi vui và lịch thiệp trang nhã”, mong sự cảm thông và lượng thứ: Tới mệt thì uống nước chè/ Tới mệt thì uống rượu/ Uống vài chén chè cho đỡ mệt/Uống một vài chén rượu thì đi ngủ; hoặc: Bá mè ơi/Chén rượu này uống chia đôi/Cùng uống để nhớ mãi không quên/Có điều gì sơ xuất xin thông cảm/ Nên nói ra những điều hay điều tốt/ Để người khác còn dám đến nơi đây.
Hát giao duyên đối đáp tự do
Mùa xuân đến. Trai, gái dân tộc Nùng náo nức trẩy hội, hát Sli để kết giao bè bạn hoặc tìm người yêu. Khắp các ngả đường vào chợ, trên các đồi sim, đồi cây bay bổng ngân nga tiếng Sli hòa quyện cùng gió xuân. Nhiều người đã có gia đình cũng tham gia chỉ vì mê tiếng hát của ai đó hoặc gặp lại người yêu cũ làm cho hội hát thêm đa dạng, phong phú sắc màu tình cảm.
Sli giao duyên đối đáp nam nữ do 2 đôi trai gái thể hiện, nhưng số người tham gia mỗi bên có thể lên đến hàng chục người. Hát ở chợ tình không có bài cụ thể mà mang tính ngẫu hứng, hát đến đâu ứng tác đến đó nên người hát không chỉ có giọng trong vang, thánh thót mà còn phải có tài sáng tác, ứng khẩu để theo kịp diễn tiến của cuộc hát đối đáp.
Khi hát, mỗi bên đều phải hát 2 câu liên tục hoặc một đoạn ngắn, dài khác nhau. Độ dài phụ thuộc vào nội dung, nhưng thường có 4 hoặc 6 câu. Mở đầu cuộc hát là những lời chào hỏi, gọi nhau, rủ nhau cùng hát.
Lúc đầu là chào hỏi, nhưng khi cuộc hát thực sự bắt đầu thì câu chuyện của từng đôi, từng tốp chỉ xoay quanh chủ đề tình yêu. Kết thúc cũng là lúc từng tốp nam nữ tách ra tìm hiểu và thổ lộ tình yêu với nhau. Cái hay của Sli đối đáp là ở chỗ ứng khẩu ngẫu hứng, nhưng bằng chất liệu phong phú của các hiện tượng tự nhiên, xã hội mà lời ca chứa đầy nỗi niềm tâm sự và thấm đẫm chất trữ tình, theo dòng cảm xúc của tình yêu đôi lứa. Với hình thức đối đáp, đòi hỏi sự ứng tác tức thời, người ta đánh giá được sự thông minh, nhạy bén và cung bậc tình cảm của bạn hát, thông qua việc bạn hát sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh so sánh đầy chất gợi hình.
Chàng trai: Đến đây ta có đôi lời tâm sự/ Nhưng lại sợ đem phiền cho bạn
Cô gái: Tuy khó nói nhưng hãy cùng tâm sự/ Như mạ gặp nước như lúa gặp mây
Chàng trai: Trông nàng vừa đẹp lại vừa xinh/Quả ngon lòng ngậm ngùi nhớ mãi
Cô gái: Rừng xanh xuất hiện đôi măng trúc/ Ruộng tốt xuất hiện bông lúa vàng
Cũng giống như hát ví ở đồng bằng Bắc Bộ vừa kín đáo, vừa mang tính dò hỏi, gợi mở nhằm tìm cho mình một cơ hội để kết ngãi trăm năm, người Nùng cũng ý tứ, thăm dò rất ý nhị:
Nam: Rau cải trong vườn rau cải non/ Đã có người nào định hái chưa.
Nữ: Rau cải trong vườn rau cải cây/ Người nào ăn được thì sẽ ăn.
Từ những buổi hát ấy, biết bao đôi trai gái đã yêu nhau và hạnh phúc đến trọn đời. Đối với những cặp đôi lỡ dở, người Nùng Phàn Slình chẳng bao giờ trách nhau, chỉ ngậm ngùi li biệt và coi nhau như tri kỷ. Những dịp lễ hội hay chợ tình là cơ hội để họ gặp lại, tâm sự, thăm hỏi nhau qua làn điệu Sli vừa mang tính nghệ thuật, vừa thấm đẫm chất nhân văn. Những buổi hát ấy như làn gió mát xua đi sự éo le của số phận. Sau những cuộc hát, họ thương quý nhau hơn, có nhiều bạn bè hơn, lạc quan, yêu đời hơn, tin tưởng vượt lên khó khăn trong cuộc sống.
Trong dân ca Sli, hai nhân vật đối đáp không chỉ là chàng trai, cô gái mà còn được hiểu là giữa chủ và khách. Điều này thể hiện rõ nhất ở hình thái giao lưu đêm dài được diễn ra vào buổi tối và ban đêm mùa xuân ở một làng nào đó. Chủ không chỉ là chủ nhà, mà là cộng đồng dân bản sở tại, còn khách là những người ở bản khác, xã, huyện khác thậm chí tỉnh khác ở trọ hoặc ghé thăm. Nếu Sli giao duyên đối đáp không có bài cụ thể thì ở hình thái này có bài cụ thể và được hát theo 3 trình tự rõ ràng. Theo các nghệ nhân hát Sli ở Lạng Sơn, hình thái này có khoảng 500 bài. Nội dung bài hát phong phú mang tính tổng hợp: chào hỏi, chúc tụng; tình yêu, cuộc sống hàng ngày, truyện cổ tích, tình yêu quê hương đất nước... Cuộc hát có thể kéo dài 1 đêm và nhiều nhất là 3 đêm. Đây là hình thức vừa mang tính giao lưu kết bạn, vừa là cuộc so tài. Cố vấn của cuộc hát là các già làng tài năng, kinh nghiệm, có khả năng phân tích đúng, sai, hay, dở cho mỗi đội.
Người Nùng nói chung và người Nùng Phàn Slình nói riêng rất thích hát và nghe hát Sli. Bằng ngôn ngữ trí tuệ, giàu hình ảnh, tình yêu mênh mông, Sli không chỉ miêu tả vẻ đẹp hùng vĩ, khỏe khoắn, tỏa ánh sáng diệu kỳ, tươi mới của thiên nhiên, quê hương, đất nước mà còn “ca ngợi những con người đẹp như những bông hoa và tự do như những cánh chim bay”. Đáp ứng yêu cầu của thời đại, không dừng lại ở góc độ truyền thống, các nghệ nhân Sli đã cố gắng sáng tác thêm nhiều bài mới với nội dung phong phú: Ca ngợi Đảng; Lãnh tụ; anh hùng dân tộc, quê hương đất nước; chống tệ nạn xã hội...
Thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tỉnh Lạng Sơn đã chỉ đạo ngành Văn hóa có chiến lược bảo tồn và phát huy vốn văn hóa quý báu, trong đó có nghệ thuật dân gian Sli đặc sắc của người Nùng nói chung, người Nùng Phàn Slình nói riêng. Tuy vậy, thế hệ nghệ nhân hát, hiểu sâu sắc và tâm huyết với Sli phần nhiều tuổi đã cao, lớp trẻ ít mặn mà với văn hóa truyền thống, dẫn đến nguy cơ mai một văn hóa dân tộc.
“Để giữ hồn cho dân tộc Nùng” (lời bà Hà Mai Ven- Nghệ nhân hát Sli tỉnh Lạng Sơn), cần tuyên truyền, vận động, biên soạn giáo trình mở các lớp truyền dạy cho thế hệ trẻ, vì đây là lớp người kế cận lưu giữ và phát huy các làn điệu Sli.
Tài liệu tham khảo:
- Vi Hồng (2001), sưu tầm, biên soạn, “Thì thầm dân ca nghi lễ”. NXB Văn hóa dân tộc.
- Vũ Ngọc Phan (2004), “Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam”, NXB Văn học.
Phan Thị Hiên Thu