Các nghệ nhân thể hiện lại cảnh hát sli chào hỏi trong lễ cưới
Hiện nay đất nước ta đang từng ngày đổi mới với sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Chúng ta không thể phủ nhận những gì mà nền kinh tế thị trường đem lại, tuy nhiên bên cạnh sự thay đổi của đất nước thì có những giá trị văn hóa truyền thống ngày càng bị mai một. Là một giảng viên giảng dạy về âm nhạc tôi thấy mình phải có trách nhiệm hơn nữa trong việc đưa những làn điệu dân ca vào từng bài giảng, giúp sinh viên ngày càng ý thức được tầm quan trọng của những làn điệu dân ca, cũng như giúp các em hiểu biết và thêm yêu những làn điệu dân ca của quê hương đất nước mình.
Kho tàng văn hóa nghệ thuật của đồng bào Nùng tương đối phong phú và độc đáo, trong đó phải kể tới những làn điệu dân ca Nùng. Chưa có một người nào và chưa có một công trình nghiên cứu nào điều tra, thống kê, nghiên cứu và sưu tầm được đầy đủ về dân ca của đồng bào Nùng. Tuy vậy, nói đến dân ca Nùng là nói đến một sự phong phú về thể loại, làn điệu, và nội dung phản ánh: làn điệu ru, làn điệu đồng dao, làn điệu then, mo, sliên, tào..., đặc biệt là sli, lượn và cỏ lảu.
Làn điệu sli - một lối hát ví, giao duyên của thanh niên nam nữ. Theo nhà nghiên cứu Vi Hồng trong cuốn “ Sli, lượn dân ca trữ tình Tày – Nùng” thì:
Sli có nghĩa là thơ. Người Nùng dùng từ sli để chỉ toàn bộ dân ca mang tính trữ tình của họ cũng như người Tày dùng từ lượn để chỉ hầu như toàn bộ dân ca của mình. [1,tr. 29].
Khác với nhóm Nùng Giang, Nùng Cháo..., hình thức hát sli (Nùng Phàn Slình) là diễn xướng tập thể theo lối hát bè. Sli Phàn Slình khi hát phải có đôi và đặc biệt đôi đó phải hợp giọng. Họ hát theo lối ứng khẩu và theo cảm xúc. Tuy nhiên sli của dân tộc Nùng khác với lượn của người Tày ở chỗ có thể diễn xướng trong mọi thời gian không gian, miễn sao có đủ điều kiện, trong những dịp chợ xuân, hội lồng tồng, hội óc pò, dọc đường đi, mừng đám cưới, giao duyên, đố nhau, thách nhau hay mừng nhà mới... Lời hát sli thường theo thể thất ngôn tứ tuyệt, vần bằng, còn lời hát lượn thường là thất ngôn trường thiên, vần lưng. Dân tộc Nùng có nhiều nhóm với những tên gọi khác nhau và được phân biệt qua những đặc điểm văn hoá cũng như nguồn gốc địa phương. Chính vì vậy các làn điệu dân ca của mỗi nhóm Nùng lại có những nét độc đáo riêng. Cùng gọi là sli nhưng nhóm Nùng Giang có sli Giang, Nùng Cháo có sli Slình Làng, Nựng Phàn Slình cú sli Phàn Slình... Bên cạnh đó các bài đồng dao, văn tế, hát đám cưới, mừng nhà mới... cũng không hoàn toàn giống nhau. Mỗi nơi một vẻ, nhưng đều hay, hấp dẫn và làm say đắm lòng người.
Đặc điểm của hát sli trong tất cả các nhóm Nùng là hát không cần có nhạc cụ đệm, không có vũ đạo kèm theo và có thể hát ở bất cứ lúc nào, chỗ nào, miễn là nơi đó có “đối tượng hát”.
Vào những lúc rỗi rãi, nông nhàn hay bất cứ lúc nào thích hợp, trai gái người Nùng thường tụ họp từng đôi, từng nhóm hát sli giao duyên đối đáp với nhau, đặc biệt là sli Hà Lều khi hát phải áp hai tay vào tai. Nhà nghiên cứu Vi Hồng trong cuốn “Sli, lượn dân ca trữ tình Tày – Nùng” nói về hình thức diễn xướng của sli Hà Lều như sau:
Khi tiến hành sli hai bên đều bịt tai. Người đang sli tự bịt tai mình để tự nghe cái âm hưởng đặc biệt tiếng sli của chính mình âm vang trong tâm hồn mình... Khi hai người sli đã đến mức bịt tai là lúc tình yêu đôi người đã đến mức say đắm” [1,tr. 26].
Ngoài sli, trong kho tàng dân ca của dân tộc Nùng còn có lượn, và đặc biệt là cỏ lảu. Làn điệu cỏ lảu là một loại dân ca phổ biến, chỉ chuyên dùng trong đám cưới của dân tộc Nùng nói chung và người Nùng Phàn Slình nói riêng. Cỏ lảu tức là nói chuyện về đám cưới, trong đám cưới. Nếu như trong đám cưới của người Tày có hát quan làng thì người Nùng có cỏ lảu. Đó là một cách nói chuyện, một hình thức giao tiếp thông qua những bài hát trong đó chứa đựng những tình cảm trân trọng đối với cha mẹ, họ hàng, những người có công vun đắp, tác thành cho đôi lứa.
Trong kho tàng văn hóa nghệ thuật của dân tộc Nùng phải kể đến nhạc khí. Nhạc khí của dân tộc Nùng rất phong phú, đa dạng, bao gồm: Nhị, trống, thanh la, não bạt, chũm chọe, chuông, nhạc sóc, tiêu, sáo ngang... Sáo chủ yếu dùng trong các ngày vui như tết, cưới xin, nhị, kèn chủ yếu sử dụng trong tang lễ; trống, thanh la, não bạt chủ yếu sử dụng trong hội.
Các loại nhạc khí của đồng bào Nùng
Bên cạnh đó, đồng bào Nùng còn rất thích múa. Trong các dịp hội hè đầu xuân, trong các buổi tế lễ, theo phong tục đồng bào vừa múa vừa hát rất nhộn nhịp. Về múa, người Nùng có các điệu múa “rồng”, múa “đèn”, múa “siêu tâng” (còn gọi là “xiên tâng” hay “xiên mèng pủ”), múa “kỳ lân”... vừa khỏe mạnh, vừa mềm mại, yểu điệu và khéo léo. Nghệ thuật múa của người Nùng có từ lâu đời, là một trong những bộ môn nghệ thuật diễn tả tư tưởng tình cảm con người, được đồng bào Nùng rất yêu thích và gìn giữ. Những điệu múa này thường được thấy trong dịp tết, đám tang, ngày hội… và đã được các nhà nghiên cứu cải biên dàn dựng làm giàu thêm cho nền văn hoá dân tộc.
Việt Anh