Mỗi dân tộc trên thế giới đều mang sắc thái văn hóa độc đáo của mình qua trang phục. Cùng với ngôn ngữ, trang phục là dấu hiệu thông tin quan trọng thứ hai để chúng ta dễ nhận biết tộc người này và tộc người khác mỗi khi có dịp tiếp xúc.
Hiện nay, tuy cuộc sống của đồng bào dân tộc Thái có nhiều thay đổi; song đối với người phụ nữ dân tộc Thái nói chung và dân tộc Thái huyện Thuận Châu nói riêng, bộ trang phục váy, áo cóm, cúc bướm, xà tích, khăn piêu luôn được trân trọng và lưu giữ. Đây là nét đẹp truyền thống của dân tộc Thái từ xưa đến nay.
Khăn vải dùng để đội trên đầu người Thái gọi là piêu. Piêu có nhiều loại khác nhau, có loại được thêu hoa văn bằng chỉ màu sặc sỡ, có loại chỉ là một tấm vải bông nhuộm chàm, tùy từng vùng, từng địa phương mà piêu có những sắc thái riêng của nó. Piêu có tác dụng che đầu khi nắng gió, làm ấm đầu khi mùa đông giá lạnh... Piêu còn là vật trang sức quan trọng của các cô gái Thái trong sinh hoạt hằng ngày, nhất là trong lúc đi chơi hay dự lễ hội..
Đồng bào Thái làm piêu từ loại vải bông tự dệt. Trước khi thêu, miếng vải được chọn làm khăn đội đều phải nhuộm chàm. Chàm là mầu nền để trên đó người phụ nữ Thái thêu lên các đồ án hoa văn bằng các loại chỉ màu (xanh, đỏ, tím, vàng, da cam....) ở hai đầu khăn. Để có một chiếc piêu hoàn chỉnh, người phụ nữ Thái phải mất thời gian từ hai đến bốn tuần.
Piêu Thái không trang trí ở toàn bộ diện tích, chỉ tập trung trang trí ở hai đầu. Khi thêu những hoa văn đa dạng lên hai đầu khăn, họ nhìn theo mẫu, song không rập khuôn một cách máy móc. Trong quá trình thêu, họ có thể sáng tạo theo ý muốn chủ quan. Nét đặc biệt là phụ nữ Thái không thêu piêu ở mặt phải như lối thêu thông thường mà lại thêu từ mặt trái, các hoa văn với đồ án và màu sắc phức tạp lại hiện lên ở mặt phải, đó là lối thêu truyền thống với trí tưởng tượng của kỹ thuật và mỹ thuật dân gian tài tình. Piêu được tạo theo lối luồn chỉ hay đan chỉ màu vào vải, nhưng cái khó là phải tính toán theo một nguyên tắc nhất định để luồn chỉ vào mặt trái và hoa văn lại hiện lên chính xác ở mặt phải. Hoa văn piêu không đơn giản, điểm xuyết mà là một hệ thống đồ án có bố cục nội dung phức tạp, đòi hỏi người phụ nữ phải nắm chắc nguyên tắc kỹ thuật, phải thuộc đồ án hoa văn với hai mặt phải, trái của nó.
Sau khi hoàn thành thêu những khối hoa văn, ở mép 2 đầu piêu được chị em trang trí bằng những chiếc cút để đính vào piêu, có thể làm nhiều cút piêu một lúc rồi dùng dần. Cút piêu được làm từ một mảnh vải đỏ rộng khoảng 1 cm, bên trong bọc lõi chỉ rồi cuộn tròn lại. Cuộn vải tròn được khâu vắt thành một hình tròn rồi quấn dây vải lại theo hình trôn ốc, sau đó được quấn thêm các loại chỉ màu thành các múi trong hình tròn. Đối với các cút piêu đòi hỏi phải tỷ mỷ, cầu kỳ, chỉ có những người thành thạo mới biết làm. Khăn Piêu được tạo ra bằng cách thêu luồn chỉ màu đan trên mặt vải. Những sợi chỉ đủ màu sắc được phối màu với nhau một cách rất hài hoà. Điều đáng nói là tất cả các cô gái Thái không được học qua một trường lớp nào về tạo hình, phối màu mà những chiếc khăn Piêu họ thêu ra đều được trang trí rất hài hoà, đẹp mắt.
Bà Bạc Thị Phán, bản Nà Ta, xã Chiềng Pha, huyện Thuận Châu nói: Mỗi chiếc khăn đều in dấu cá tính, khả năng của người phụ nữ, nên chỉ cần nhìn vào chiếc khăn là có thể nhận biết được chủ nhân của nó là người tài hoa, khéo léo, chăm chỉ hay vụng về.
Mỗi chiếc khăn Piêu có chiều dài khoảng hơn 01m và kỹ thuật thêu khăn không hề đơn giản, đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ. Ðể làm nên một chiếc khăn Piêu hoàn chỉnh, đẹp mắt với đầy đủ các họa tiết, hoa văn phải mất từ 2 đến 4 tuần. Ngoài việc lựa chọn các sợi chỉ mềm mượt thì khó nhất là công đoạn nhuộm màu sợi như ý muốn.
Ðối với người Thái, việc học dệt vải và thêu khăn Piêu là bài học phổ thông, tất yếu của tất cả mọi thành viên nữ trong cộng đồng. Chiếc khăn Piêu không chỉ góp phần làm đẹp thêm cho bộ trang phục truyền thống của dân tộc mà còn chứa đựng những giá trị tinh thần, văn hóa được đúc kết, trao truyền qua nhiều thế hệ và cũng là một tiêu chuẩn để đánh giá sự đảm đang của người phụ nữ Thái đó.
Không chỉ gắn bó với cuộc sống thường ngày, bình dị của người dân, chiếc khăn Piêu còn là “vật tín” chứng giám cho tình yêu đôi lứa. Các đôi trai gái sau khi yêu nhau thì đều nhờ chiếc khăn Piêu nói hộ lòng mình. Mỗi khi xa nhau, các cô gái thường tặng chàng trai mình yêu mến chiếc khăn Piêu đẹp nhất do chính tay mình làm. Trong đời sống tình cảm của người Thái, chiếc khăn Piêu chính là minh chứng đặc biệt cho tình yêu đôi lứa. Ấy là những dịp lễ hội, khi cô gái tung còn, chàng trai nào bắt được phải đền cho cô một hoặc hai đôi vòng bạc. Còn khi chàng trai ném và cô gái không bắt được phải đem khăn piêu ra tặng. Chiếc khăn khi ấy trở thành cái cớ để họ yêu nhau. Nếu cô gái không yêu chàng trai thì có thể đem vật khác đến xin lại chiếc khăn của mình.
Ðặc biệt, khăn Piêu còn là xính lễ, là quà biếu của người con gái trước khi về nhà chồng. Mỗi người con gái phải làm từ 10 chiếc khăn Piêu trở lên để tặng cho những người thân, người có công nuôi dưỡng, sinh thành chú rể, càng tặng nhiều khăn thì chứng tỏ đó là người phụ nữ siêng năng, chăm chỉ. Với ý nghĩa đó nên có rất nhiều phụ nữ Thái luôn mang bên mình chiếc khăn Piêu truyền thống và xem đó như là một kỷ vật quý.
Khăn Piêu là một tác phẩm nghệ thuật tuyệt vời do bàn tay khéo léo của người con gái Thái tạo nên. Piêu là một sản phẩm văn hoá và tinh thần in đậm bản sắc dân tộc Thái. Không những thế nó còn là vật kỷ niệm đầy ý nghĩa của những du khách có dịp đến với Tây Bắc.
Chiếc khăn Piêu không chỉ mang biểu tượng tinh thần, là đồ trang sức của những người phụ nữ Thái, dân tộc Thái mà nó còn rất nhiều hữu ích trong đời sống sinh hoạt hàng ngày của người Thái.
Chia sẻ về vấn đề này, bà lường Thị Xuân, bản Nà Ta, xã Chiềng Pha, huyện Thuận Châu tâm sự: Tôi hơn 10 tuổi đã biết thêu khăn Piêu, vì bố mẹ bảo rằng con gái phải biết làm khăn piêu mới lấy được chồng. Thời chúng tôi phải có 20 cái khăn Piêu để đi làm lễ, là kỷ vật cho nhà chồng. Tuy bây giờ thì có khác hơn trước nhưng ít nhiều cũng phải có không thể thiếu được.
Ngày nay, cuộc sống đã có nhiều thay đổi, nhưng cho dù đi dâu, làm gì, người phụ nữ Thái vẫn đội trên đầu chiếc khăn Piêu truyền thống của dân tộc.
Khăn Piêu còn là vật trang sức quan trọng của các cô gái Thái trong sinh hoạt hằng ngày, nhất là trong lúc đi chơi hay dự lễ hội, đặc biệt khăn piêu còn dùng trong các điệu múa xòe. Khăn Piêu không chỉ sử dụng trong các sinh hoạt hàng ngày mà còn được dùng trong việc lễ, việc tang.
Có thể nói từ ngàn xưa khăn piêu như một huyền thoại có rất nhiều câu chuyện, nhiều sự tích, nhiều tác phẩm thơ, văn, ca, múa, nhạc nói rất nhiều về khăn Piêu. Khăn Piêu là một sản phẩm của người Thái, trong đó hội tụ tất cả sự tài hoa, sự khéo léo, sự cần cù chịu khó của phụ nữ Thái.
Khăn piêu có rất nhiều loại: Khăn dùng cho phụ nữ được thêu bằng các loại chỉ màu và được trang trí bằng các hoa văn đa dạng. Từ khi còn bé đến lúc trưởng thành người con gái Thái đã được mẹ dạy cho cách thêu thùa, khâu vá, dệt vải và làm khăn Piêu; 15, 16 tuổi là thành thạo công việc này và cũng từ lúc này trở đi các cô gái phải chuẩn bị 40 đến 50 chiếc khăn để đi lấy chồng. Người Thái có câu:
“Con gái ngoan chăm dệt vải, thêu thùa
Đàn ông giỏi chăm đan chài, bắt cá”
Có cầm trên tay một chiếc khăn piêu mới thấy được sự tài tình của người phụ nữ Thái. Những sắc màu và hoa văn độc đáo được kết hợp với nhau khéo léo. Đó là màu xanh của núi rừng, màu vàng của ánh nắng, nương lúa và màu trắng hồng của hoa thơm. Mỗi một hoa văn như cách ứng xử của người Thái với thiên nhiên và bản làng. Chẳng thế mà khăn piêu không đơn giản là vật đội đầu mà còn là biểu tượng tín ngưỡng của người Thái. Chiếc khăn Piêu như vị thần che chở cho người phụ nữ Thái trong lúc nắng, lúc mưa. Có lẽ trong quan niệm của người Thái, việc thêu được chiếc khăn Piêu đẹp chính là tiêu chuẩn đánh giá phẩm chất thế nên phụ nữ Thái, từ trẻ nhỏ tới người già, ai cũng có thể thêu được những chiếc khăn Piêu ấn tượng.
Cho tới khi chuẩn bị lấy chồng, các cô gái Thái phải tự tay làm khăn piêu như món quà không thể thiếu của cô dâu tặng cho gia đình nhà bên. Và cứ như thế, chiếc khăn Piêu gắn bó với người phụ nữ Thái từ khi còn nhỏ, trong các dịp lễ hội cho tới khi về nhà chồng.
Bà Lường Thị Vui, bản Nà Ta, xã Chiềng Pha, huyện Thuận Châu cho biết: Để làm ra một chiếc khăn Piêu, người phụ nữ phải rất vất vả và trải qua nhiều công đoạn, từ trồng bông, dệt vải, quay xa, kéo sợi, nhuộm chàm đến lựa kim chỉ, thêu thùa. Tất cả công đoạn trên đều được làm bằng tay.
Khăn piêu là cả một quá trình sáng tạo nghệ thuật và óc thẩm mỹ tinh tế của phụ nữ Thái với lối thêu truyền thống, với trí tưởng tượng của kỹ thuật và mỹ thuật dân gian tài tình đã tạo ra một sản phẩm độc đáo mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc.
Trọng Đại - Quỳnh Liên