Với dân tộc Thái Việt Nam, rừng đặc biệt là rừng thiêng có một vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống và tâm linh. Đó là những cánh rừng đầu nguồn bảo vệ cho bản mường luôn mát lành với những mó nước tuôn trào, cung cấp cho con người bao nhiêu sản vật quí. Bên cạnh đó, những khu rừng thiêng còn là những cánh rừng để cúng tế “đông xên”, rừng nghĩa địa chôn cất những người quá cố “đông pá heo”, rừng cấm, rừng kiêng, rừng linh thiêng “đông căm” chỉ để thờ cúng…
Dân tộc Thái là những cư dân lúa nước, sống ở vùng bán sơn địa, người Thái hiểu rất rõ vai trò của rừng đầu nguồn với cuộc sống và mùa màng. Có thể nói rằng rừng góp phần nuôi sống con người và đến khi mỗi người qua đời, rừng lại đón về, ấp ủ như người Mẹ. Người Thái có câu: “ Tai pá phăng, nhăng pá liệng” – có nghĩa là: Sống rừng nuôi, chết rừng chôn. Rừng cung cấp cho người từ ngọn măng, ngọn rau, cây nấm, thuốc chữa bệnh… đến cây cột dựng nhà, chiếc quan tài khi qua đời… Việc bảo vệ rừng, đặc biệt là những khu rừng đầu nguồn, rừng thiêng là nghĩa vụ, trách nhiệm của mỗi người và đã trở thành luật lệ của bản mường - “hịt khong bản mường”. Người Thái đời này sang đời khác vẫn nhắc nhau rằng: “ Hiêm pá vạy lun lăng chắng mả/ Vạy haử nặm chu bó lay lơng/ Phaư chứ đảy khót nặn măn chắng pên côn” – có nghĩa là: Giữ rừng cho muôn đời phát triển/ Để cho muôn mỏ nước tuôn trào/ Ai nhớ được câu ấy thì mới thành người !
Người Thái nói về rừng, rừng thiêng và trách nhiệm bảo vệ rừng của mỗi người một cách cụ thể , ai cũng hiểu được: “ Pá đông xông cột/ Mạy pên khôn/ Côn pên nuốt/ Pá cắm đông kheo/ Mạy hua ta/ Nga hua bó/ Pá tắm đin piêng/ Pá heo đông căm/ Pá cấm đông xên…”. Có nghĩa là: Cây có lông (có nghĩa là cây cổ thụ), như người già có râu, rừng xanh bát ngát, là rừng đầu nguồn, rừng đầu mó nước, rừng ngút ngàn tít tắp, rừng cúng tế, rừng kiêng, rừng linh thiêng… Bảo vệ rừng để cho hôm nay, cho ngày mai và cho muôn đời thế hệ: “ Có rừng, có cây, có hoa quả chín. Chim muông, ong bướm, muôn loài sẽ đến. Nếu không muôn loài ong bướm và chim muông sẽ bỏ đi. Đó là lẽ thường tình tự nhiên thôi”. Rừng trong tâm thức của người Thái như trái tim của cộng đồng, thể hiện những qui ước, luật tục và những giá trị văn hóa truyền thống được tôn thờ, được sùng kính như với ông bà tổ tiên.
Trải qua hàng ngàn năm chung sống hòa thuận với rừng, hiểu được qui luật của rừng, dân tộc Thái tôn trọng rừng và đặt ra những qui định về việc bảo vệ rừng được cộng đồng tôn trọng như những luật tục. Mỗi khu vực những khu rừng cấm thường gắn với những truyền thuyết, giai thoại, mang tính huyền bí…
Mỗi người, mỗi bản mường đều tôn thờ như một tín ngưỡng. Ngày xưa những khu rừng cấm này không ai dám xâm phạm, dù là chỉ hái một ngọn măng, chặt một cành cây, săn bắt một con chim thú… Thậm chí ai đi qua cũng phải cúi lạy, kể cả phìa tạo cũng phải xuống ngựa, chị em phải cởi khăn piêu xuống lặng lẽ bước qua, những con thú bị thương trong những cuộc săn bắn nếu chạy vào đây không ai được đuổi theo và sẽ được rừng che chở bảo vệ.
Có khu rừng hàng năm chỉ mở cho phép mọi người vào hái măng một vài lần trong năm sau những cơn mưa rồi lại đóng để rừng phát triển xanh tốt – “pá nó hảm”, còn những khu rừng bảo vệ nguồn nước tuyệt đối cấm khai thác, rừng dành cho việc khai thác vật liệu dựng nhà thì cấm không được phát, đốt làm nương. Khi cần chặt một cây to làm quan tài cho người quá cố thì phải trồng lại cho rừng từ năm đến mười cây khác. Bản mường dân tộc Thái, đầu mường có rừng hồn chiềng gọi là “cửa xen”, cuối mường có rừng hồn chiềng gọi là “ cửa pọng” như nơi trú ngụ của linh hồn bản mường.
Bên cạnh mường có rừng là nghĩa địa của mường gọi là “chiềng kẻo”, hình ảnh đó như một biểu tượng ăn sâu vào tiềm thức mỗi người. Vài năm một lần bản mường tổ chức cúng rừng – “xên đông”. Lễ cúng diễn ra trang trọng, linh thiêng, thầy cúng đại diện cho cộng đồng cầu khẩn các đấng siêu nhiên ban cho mưa thuận gió hòa, mùa vụ tươi tốt, cuộc sống ấm no hạnh phúc…Chính vì vậy rừng được bảo vệ từ trong ý thức của mỗi người, nhân văn và cao đẹp biết bao.Ngày nay do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, nhiều khu rừng đầu nguồn bị tàn phá trầm trọng, những khu rừng thiêng cũng chịu chung số phận. Những người già vô cùng lo sợ sẽ bị thần linh trừng phạt và rồi những đợt nắng hạn kéo dài làm cháy cả mùa màng, những cơn lũ quét, lũ ống ập về làm hại bao nhiêu tính mạng và của cải ở khắp nơi như: Điện Biên, Lai Châu, Yên Bái…
Nhìn dưới góc độ khoa học, những khu rừng thiêng chính là những khu rừng có giá trị bảo vệ đầu nguồn sinh thủy, tạo nên sự cân bằng sinh thái, là nơi bảo tồn những nguồn gien vô cùng quí hiếm cho đất nước và nhân loại, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Việc dần mất đi những khu rừng thiêng truyền thống đồng nghĩa với việc mất đi những khu rừng đầu nguồn sinh thủy, mất đi sự cân bằng sinh thái, mất đi những nguồn gien vô giá, đồng thời còn mất dần truyền thống văn hóa dân tộc vô cùng độc đáo đầy tính nhân văn. Bởi vậy việc khôi phục, bảo vệ những cánh rừng thiêng của người Thái nói riêng và rừng đầu nguồn nói chung có một vai trò vô cùng quan trọng, không chỉ góp phần bảo vệ môi sinh, môi trường, mà còn góp phần to lớn trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Thái, nâng cao ý thức cho mỗi người, cho muôn đời thế hệ.
Trong những năm gần đây, một số địa phương đã rất coi trọng việc trồng cây gây rừng, đồng thời với việc ngăn chặn tệ nạn phá rừng. Tỷ lệ phủ xanh trên cả nước đạt tới 20%. Những người già bảo con cháu: Thần linh đã nguôi cơn tức giận rồi đó, hãy trồng thêm nhiều rừng nữa đi !
Gần đây, từ ngày 22.06.08 đến ngày 26.06.08 tại thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái, Trung tâm vì sự phát triển bền vững miền núi, thuộc Tổng hội Địa chất Việt Nam, thành viên của Liên hiệp các hội khoa học kỹ thuật Việt Nam, đã tổ chức hội thảo: “Niềm tin và bảo vệ rừng thiêng truyền thống của dân tộc Thái”. Bẩy tỉnh có đông dân tộc Thái sinh sống như: Yên Bái, Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu, Thanh Hóa, Nghệ An đều đến dự. Đây là một hoạt động kịp thời, thiết thực trong việc nâng cao ý thức của mỗi người dân trong việc trồng cây, gây rừng và bảo vệ rừng.
Tại hội thảo này đại biểu các tỉnh đều đọc những tham luận tâm huyết của mình về rừng thiêng và tầm quan trọng của việc bảo vệ rừng thiêng của dân tộc Thái. Các đại biểu đều thống nhất rằng việc khôi phục và bảo tồn những khu rừng thiêng là một việc làm cấp thiết vừa góp phần bảo vệ rừng đầu nguồn sinh thủy, vừa góp phần không nhỏ trong việc bảo tồn và phát triển bản sắc văn hóa dân tộc Thái, nâng cao ý thức trách nhiệm của mỗi người trong khi nạn phá rừng và ý thức bảo vệ rừng của mỗi người dân đang đi xuống, chỉ vì những cái lợi trước mắt mà những cánh rừng nguyên sinh, những khu rừng thiêng, rừng cấm bị tàn phá không thương tiếc.
Những khu rừng thiêng của dân tộc Thái tuy có mang những yếu tố huyền bí, tâm linh. Nhưng đằng sau sự thần thánh hóa ấy là thái độ sống biết trân trọng và bảo vệ rừng đã cụ thể bằng những luật tục bất di bất dịch từ ngàn đời.
Trần Vân Hạc
